محل تبلیغات شما




 
لیبرالیزم                                                        (فەلسەفە و پەروەردەیا وێ)
 
 
 
 
لێکۆلەر: ئووسبێ بێمال (یووسف کولۆنەک زادە)
(ماستەر ل پشکا فەلسەفەیا پەروەردەیێ)
 
 
 
 
 
ئوورمیە
ڕێبەندانا ٢٧١٩
 
 
 
 
 
کورتە
   مەبەستا سەرەکی یا ڤێ گۆتارێ ڤەکۆلینا فەلسەفەیا رێبازا لیبرالیزمێ، پێ نێرینەکە پەروەردەیی یە. شێوەیا ڤێ ڤەکۆلینێ شێوەیا لێکۆلینی- بەلگەیی- شرۆڤەیی یە. مفاوەرگرتن ژ بەلگەیێن نڤیسکی و کۆمکرنا تەوەرێن گرێدایی پێ رە، پێزانینێن پێدڤی دڤێ راستێ دا ددەنە ئاراستەکرن. د ڤێ پشکێ دا لێکدان و هلسەنگاندنا بابەتان، گۆرەکی بەلگەیێن هاتی خوەندنێ، دێ بێنە پێشکێش کرن و ئەز هێڤیدارم کو ئەڤ لێکۆلین هەر چەند ژی کێماسی هەبە، ببە رۆناهی و هەتا رادەیەکێ ڤالاهیا رۆژنبیری د ڤی واری دا تژی بکە.
پەیڤێن سەرەکە:  رێباز، فەلسەفە، لیبرالیزم، جان لاک، پەروەردە
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
دەستپێک
    ڤەکۆلینا رێبازێن فەلسەفی و پێداچوون و هەڤرووکرنا وان، دبە سەبەب کو رۆژنبیر بکارن بێتر ژ بەرهەمێن رامانی تێ بگیژن و ئەو یەک دبه شەنگستێ رۆژنبیریێ کو مرۆڤ بکارن پێکڤە بەرەڤ شارستانیەکە ساخلەم، گاڤێن پراتیک هاڤێژن، ب دیتنەکە بەرفرەهـ ئەم بشێن هوور بنێرن و کوور بنێرن و دوور بنێرن. ژبۆ ناسکرنا رێبازەکە فەلسەفی پێدڤی ب ناسکرنا بنیاتێن فەلسەفی ئێن وێ رێبازێ هەنە، ژبەرکو ئەڤ بنیات ڤەرێژا وان هزرانە کو ئەو رێباز ب دووڤە یە. بنیاتێن فەلسەفی ڤەگرێ پرسێن مەتافیزیکی، زانینناسی و بهاناسیێ نە. ناسینا رێبازێن فەلسەفی و هەر وها بنیانێن وان یێن پەروەردەیی،دبە سەدەما پشکنین و پێداچوونا وان و ئەڤ یەک دبە سەبەب کو رێکا لێکۆلەرێن پەروەردەیێ ڕۆناهی و گەش ببە داکو بێتر بکارن ب  وێ رۆناهی و بیناهیێ، د مەیدانا پەوەردەکرنێ دە گاڤێن ئەرێنی راکن. د ئەسل، فەلسەفەیا پەروەردەیێ رە،زانینا پەروەردەیێ » تێ گۆتن و مەبەست ژ ڤێ خەباتێ ژی رێنیشاندانا ژیرانە د وارێ پەوەردەیێ » دە یە. ئەڤ رێدیتن و رێکەتن ژی، تەنێ ب لێکۆلین و هەڤرووکرنا وان رێبازێن فەلسەفی پەروەردەیی دبە نەسیبێ پەروەردەکاران.
   یەک ژ ڤان رێبازان، رێبازا لیبرالیزمێ یە. رێبازا لیبرالیزمێ فەلسەفەیەک سەردەست و سەرکەڤتی ل سەر ئاستێ  جیهانا یەکەم هەبوویە و هەیە. ڤێ رێبازێ باندۆر ل  رامانێ، ەتێ، پەروەردەیێ، جڤاکێ و هزرێن سەردەما مە کریە. هەر وسا ل ئیرانێ ژی پشتی دامەزراندنا دارولفنوونێ، ڤێ رێبازا هزری- فەلسەفی باندۆرا خوە هەبوویە و ل پەرگالا پەروەردەیا ئیرانێ گەلەک باندۆر کریە. د راستی دا هەر رێبازەکە فەلسەفی، خوەدیێ رەهەندێن پەروەردەیی یە  و دبە کو کۆمەک ژ هزرێن  رێک و پێک، راست ئان نەراستەراست، ل بیروباوەرێن فیلۆسۆف ئان رێبازەکێ بێنە هلێنجاندن وهلبژارتن. رێبازا لیبرالیزمێ د بنگەها خوە دە ڤان تشتان ئەساس دگرە : تاک ژ جڤاکێ گرنگترە، سنج و بها گوهێربارن و ئەخلاق نسبی یە،بەهرەداریا مرۆڤان ژ ئاوز و هشی روومەت و شانازیەکە مەزنە،مفاخوازی و دنیاگەرایی،باوەری ب کەڤالا سپی و مالکیەتا تاکی.ئەڤ گۆتار دێ دەرگەهەکە  زانین و هشداریێ،د قادا فەلسەفە و پەروەردەیێ، ل سەر رێبازا لیبرالیزمێ رێبەری وە بکە.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ژبۆ باشتر تێگهیشتنا ڤێ گۆتارێ پێدڤی ب شرۆڤەکرنا هن زاراڤێن گرێدایی ڤێ مژارێ هەیە:
۱ـ فەلسەفە: فیلۆسۆفیا ئان رەتکۆک، پەیڤەکە یوونانی یە کو ژ دو پەیڤێن فیلۆ» یانی حەژێکەر و سۆفیا» یانی زانست هاتیە گرتن  بەس فیلۆسۆفیا» یانی حەژێکەرێ زانستێ ئان حەژێکەرێ عەقل و ئاوزێ  و فەلسەفە، شێوازەکە هزری یە کو تێدە هزرکرن و رامین هەیە. د تێگەهەکە بەرفرەهـ دە خەباتێن مرۆڤان د راستا هزرا تیۆری- رامانی و برێک و پێک دە، ل بارا جیهانێ و پەیوەندیا مرۆڤی ب ڤێ رە تێ گۆتن.
۲ـ رێباز: کۆمەک ژ کەسان بتایبەت زانا، رۆژنبیر، هونەروەر و هونەرمەندێن کو هزر و بەرهەم و شێوازا وان، کارتێکرنەکە جڤاکی ئا هەڤپار هەنە و ژ ئالیێ باوەری ڤە  هەڤهزر و هەڤدەنگ بن.
۳ـ لیبرال:  ژ پەیڤا لاتین (Liber) تێ و ب واتەیا ئازاد»ه؛ پڕژمارا ڤێ پەیڤێ ( Liberi)  کو ژبۆ  مرۆڤێن ئازاد»ه  دهاتە بکارئانین داکو ب (Servi) رە کو ب واتەیا کۆلە و بەنیان بوو وەرە جهێکرن.  هەر وها لێکەرا (Liberare) ب واتەیا ئازادکرن»ێ و (Libertas) ژی ب واتەیا ئازادی» بوو. د ئاکام دا هەر چاوا بێ گۆتن ئەڤ پەیڤ جورەەکێ ب " ئازادیێ" ڤە گرێدایی یە.
٤ـ یۆتیلیتاریانیزم ئان مفاخوازی: باوەرەکە کو دبێژە هەر کارەک هنگێ دورستە کو زێدەترین ئاستا خوەشی و شادیێ ل همبەر غەمگینی و ناشادیێ د ناڤا هەمی وان کەسێن کو ب ڤێ باوەریێ ڤە گرێدایینە بێ پارڤەکرن.
۵ـ لیبرتاریانیزم ئان سەربەستخوازی: ل گۆر ڤێ بیردۆزیێ ژ بەر کو مرۆڤ، گەلەک کار و تەڤگەرێن خوە ئازادانە هلدبژێرە، مرۆڤ موختارە بەس ئیدی جەهد و جەبر (دترمینیسم)  ل سەر مرۆڤ نادورستە.
٦ـ فیدێئیسم ئان باوەریگەرایی: گۆرەکی ڤێ باوەریێ، مرۆڤ نکارە تەنێ ب ئالیکاریا ئاوز و عاقلی بتەنێ دین ئان ئۆلێ »  بسەلمینە و قەبوول بکە، لەورا هەبوونا باوەریێ» ژبۆ تێگەهەشتنا دین »ی پێدڤی یە.
۷ـ پۆزیتیڤیسما مەنتقی ئان ئەرێنیخوازیا هشانە: ئەڤ باوەری دبێژە کو  پشکا هەری زۆر ژ دین، مەتافیزیک و فەلسەفەیێ بێ واتە یە و تەنێ گرنگیێ ددەتە دیاردە و روودانێن دیتبار و بێ شک و تەجروبی.
۸ـ نسبیگەری ئان گوهێرباری: باوەرا کو دبێژە مرۆڤ پیڤەرا هەمی تشتی یە» و هەر تشتێ کو مرۆڤ ژێ باوەر بکە هەما هەر ئەو دورستە. تشتەک ب ناڤێ حەقیقەتا وەستار و ناگوهەر و باوەرپێکری تونەیە و هیچ تشتەکە سابت د هۆلێ دا نینە.
۹ـ  نسبیگەریا ئەخلاقی ئان گوهێرباریا رەوشتی: ئەو باوەرا کو دبێژە باشی و خرابیا رەوشتان گرێدایی جڤاکێ یە، تشتا کو ژبۆ جڤاکەکێ قەنجی و باشی بە، دبە کو ژبۆ جڤاکەکە دن خرابی و کرێتی بە و هیچ  رێکەک ژبۆ قەزاوەتکرنا جڤاکێ بخوە تونەیە.
۱۰ـ هەڤتاسازی: ئانگاشتەکە کو دبێژە مرۆڤ دکارن بزاڤ و تەڤگەر و کریارێن خوە ئازادانە هلبژێرن و د وێ ناڤێ دە قانوونێن خوەزایی ژی د هلبژارتنا وان کریاران دە بێ باندۆرن.
۱۱ـ سکۆلاریزم ئان نادینیگەری: دبێژە کو تەنێ ئاوز، هش، ڤین و ئیرادە و خوەستەکێن مرۆڤێن جڤاتێ رێنڤێن و رێنیشاندەرێ جڤاکێ نە، نەکو وەحی و دین.
۱۲ـ ئۆمانیزم ئان مرۆڤمەداری: کۆمەک ژ تیۆران یێن کو باسا رێز و روومەت و کەرامەتا مرۆڤی دکن و هەر وسا باوەری ب بەختەوەری و کەملینا هەمی ئالی و گشتگیر و بلەز ، و ئامادەکرن و هلێخستنا مەرجێن هەمیانە.
۱۳ـ لیبرالیزم: گۆرەکی دیرۆکێ، لیبرالیزم ئەنجاما سەردەما ڤەژاندنێ(Renaissance) و یەک ژ باوەرێن رامیاری ئێن شارستانیا نوو یە. ئەڤ هزرا فەلسەفی-ی ل چەرخا ۱۷ دە هاتە هۆلێ و ل سەر بنگەها ئازادیا تاکی،چاککرن و ئیسلاحا دینی ـ ڤەرەستن ژ هشک باوەریا کلیسەیێ و ئازادکرنا هشێ مرۆڤان ژ دەستهلاتا کلیسەیێ بوو- هاتە راچاندن. لیبرالیزم کەڤالەک ژ هزرا دەمۆکراتی یە کو ژ ئالیێ حوقووقی و جڤاکی ڤە گرێدایی  ب مافێ تاکەکەسی یە و هەر وها مافێ خوەدیتی و ملکیەتێ مەرجا سەرەکی ژبۆ ئازادیا مرۆڤان دزانە.ئەڤ رێباز ل سەر کۆمەکە بیر و باوەرێن زانایان هاتیە راچاندن کو ب هێسانی چق ژێ دچن و نێرینێن جهێ جهێ ژێ تێنە ڤاڤارتن و ڤەقەتاندن و هلبژارتن و ب ئاوایێن ژێک جودا دهێتە شرۆڤەکرن. لیبرالیزم ژ ئالیێ فەلسەفی ڤە داهاتا هزرێن جان لاک، ماکیاول، تۆماس هابز، منتسکیۆ و ولترە.  ئەڤ رێباز د نیڤا چەرخا بیستێ دە ب دژمنێن وەکی ناسیۆنال سۆسیالیزمێ ل ئالمانیا، فاشیزمێ ل ئیتالیا و ئستالینیزمێ ژی ل یێکەتیا سۆڤیەتێ  رە کەتە هەڤڕکیەکە مەزن.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
جان لاک(۱۷۰٤-۱٦۳۲)؛ بنیاتنەر و بابێ رێبازا لیبرالیزمێ
   لاک کورێ جان لاک، پارێزەرەکە دادناس و خردە مالک بوو . مالباتا لاک پەیرەوێ کۆمەلا پیۆریتەن بوون ئەوا کو ل دژی کلیسەیا ئنگلیسێ سەری هلدابوون. هەتا چاردە سالیێ ل بال بابێ خوە پەروەردە بوو. ئەو هەڤچەرخێ ئەحمەدێ خانی بوو.
   ژ سالا ۱٦٤٦ هەتا ۱٦۵۱ لاک چوو دبستانا وست مینسترێ. د وێ دبستانێ دە لاک بەرهەمێن کلاسیک ب زمانێ یوونانی و لاتین دخوەند و خوە ژبۆ زانینگەها ئاکسفوردێ بەرهەڤ دکر و د تەمەنێ بیست سالیێ دا ژبۆ کولێژا کراسیت چرچ ئا زانینگەها ئاکسفوردێ قەبوول بوو.  سالا ۱٦۵٦ پلەیا باکەلۆریایێ و پشتی دو سالان ژی پلەیا ماستەرێ وەرگرت و ل ور بوو ئوستادێ زمانێ یوونانی، فەلسەفەیا ئەخلاق و زانستا بەیانێ. پشترە خوەندنا بژیشکیێ دەست پێ کر و ئەگەرچ ب داوی نەئانی لێ بوو دوختۆرەکی پسپۆر و شارەزا و خودان رێز.لاک بێتر ژ فەلسەفەیا ی حەز دکر خەتا بژیشکیێ. لاک دسالا ۱٦٦۷ دە وەک میرزا و دوختۆرێ کەسی ئێ لۆرد ئەشلی، ت شفتزبری هاتە ئەرکدارکرن و ئەڤ یەک بوو سەبەب کو ب جیهانا ەتێ رە ناسیار ببە و یەکە دیتر ژ ئەرکێن وی، مامۆستەیێ مالباتی، ئێ لۆرد ئەشێلی بوو. پشتی کو لاک بوو میرزایێ کەسانەیێ کۆنت ، بەرپرسیاریا پەروەردەیا کورێ کۆنتی پەژراند، د ڤێ ناڤێ دە لاک ب کێماسی یێن پەرگالا پەروەردەیا زەمانێ خوە پێ حەسیا.
جان لاک سالا ۱٦۹۰ دە کتێبۆکەک ناڤدار ب ناڤێ لبارا فێربوونا مرۆڤان»(Concerning Human Learning) نڤیساند و هەر وها سالا  ۱٦۹۳ـ  وەختێ کو  سالەک مابوو  خانی ژی نڤیساندنا شاهـ بەرهەما خوە یا فەلسەفی رامانی نەتەوی پەروەردەیی ب داوی بینە بێ کو هایا وی ژ خەباتێن جان لاکی هەبە ـ  پرتووکەک ب ناڤێ رامانێن ل سەر پەروەردەیێ»(Thoughts Concerning Education) چاپ کر.  وی د ڤێ پرتووکێ دە بیرورایێن خوە یێن پەروەردەیی شرۆڤە دکە. هەر وها کتێبا وی یا  ب ناڤێرێنڤێنیا تێگەهەشتنێ و دەمێن بێکاریێ ژی »پێگەهەکە تایبەت د ناڤ نڤیسێن وی دا هەیە. لاک وەکی هەمی جامێر و ماقوولێن سەردەما خوە ژ فەلسەفە و پەروەردەیا ئوسکۆلاستیکی وێزار بوو و دهاتە زمان و ئەڤ جورە پەروەردە تاری، سەرگێژکەر و بێفایدە دزانی. هزرێن جان لاک هەم د فەلسەفەیا ی و هەم ژی د زانستناسیێ دا باندۆرەکە مەزن ل پەی خوە هێلان. د فەلسەفەیا ی دە پێشەنگێ گەلسەروەری (دەمۆکراسی) و ئازادیخوازیێ(لیبرالیزمێ) بوو و د زانستناسیێ دە پێشەنگێ تیۆریا عەقلگەرایی و عاقلمەندی و راسیونالیزمێ بوو. لاک د پرتووکا لێکۆلینێن لبارا تێگهیشتنا مرۆڤی » دە دبێژە: ئەگەر ژ وی بپرسن کو زانست ژ کو هاتیە؟ بەرسڤا وێ تەنێ پەیڤەکە، ژ تەجروبەیان.  گیانی زارۆک مینا کەڤالەکە سپی و نەنڤیساندیە و هیچ وێنە و بنێشەکە رامانی تێدە نینە و دەما زارۆک ب دۆروبەر و هاوردۆری رە سەرەدەریێ دکە ب ئالیکاریا ئەندامێن خوە یێن سەحپێکرنێ، تەجروبەیێن جهێ جهێ بدەست تینە و وێنە و بنیاتێن رامانێ د هش و هەدامێ وی/وێ دە چێدبن.
 
 
 
 
 
 
رێبازا لیبرالیزمێ
ئەڤ رێباز د داویا چەرخا ۱٦ و دەستپێکا چەرخا ۱۷ دە هاتە هۆلێ دەما کو ئیدی پەرگالا دەرەبەگی و فۆدالیێ ئا چەرخێن ناڤین ل سەر هرفینێ بوو و چینا ناڤین ژ پسپۆر و بانکدار و بازرگانان ژبۆ بدەستڤەئینانا سەروەریا جڤاکی ی، ب چینا فۆدالێن خودان ئەرد رە د شەر و پەڤچوونێ دە بوون. د نیڤا دویێ یا چەرخا ۱۸ هێزا وان زێدە بوو و هەر ئەو بوو کو ئەڤ هزرێن ب گشتی لیبرالیستی د هشێ روژاڤایی یان دە باندۆرەکە کوور ئافراندن. فیلۆسۆفێن فەرانسەیی و زانایێن سەردەما رۆژنگەریێ دژی سەروەری و سەلتەنەتا کلیسەیێ سەری هلدان و سەح دکرن کو هشک باوەری و جەزمیەتا کلیسەیێ ببوو ئاستەنگێ رێکا بەرەڤ پێشڤەچوونا مرۆڤان.
هەر وها،ئەوان، بنیاتێن پەروەردەیا وی زەمانی ژبەرکو خوەندەکار د کۆلەتیەکە هزری دا دهێلان، شەرمەزار کرن. هنگێ دبستانێن سەرەتایی د بن شەرعیەتا کلیسەیێ دە بوون و ئاستێن ژۆرین ژی ببوون وەخمێ فێرکرنێن ئوسکوولاستیکی، کو ب پرانی هێمانێ راوەستینا هزری یا سەردەما کەڤنار بوو، هەتا تێگەهەشتنا زانستێن نوو یێن پێشڤەرۆ. پشتی دەمەکە کورت ژ درباسبوون و بەلاڤبوونا ڤان هزران، گوهەرینێن گرینگ یێن د وارێ رامیاری دە ، پێلا (شۆرەشا)پێشەسازیێ، سەر و سیمایێ جیهانێ، ژ ئالیێ ئابووری ڤە ب تەڤایی و تێکرایی گوهەرت.ل گۆر ڤان گوهەرتنێن ئابووری و مشەبوونا سەروەت و سامانێ، چینا سەرمایەدار پەیدا بوو و بازرگانیێ گەشە پەیداکر.مرۆڤ دکارە ئایدیۆلۆژیا لیبرالیزمێ گۆرەکی ڤێ زەمینەیا ئابووری ی شرۆڤە بکە.لیبرالیزمێ گەلە چق  و رەهەند هەنە لێ ئەڤ گۆتار، نکارە هەمیان همبێز بکە . رەندێن سەرەکی، لیبرالیزما فەلسەفی ،ی، فەهەنگی و هزری نە. دباوەرەکە لیبرالی دە مرۆڤ دکارن ب ئالیکاریا زەلالکرن، رۆژنگەری و پەروەردەیێ بەرەڤ ئارمانجێن خوە گاڤان هاڤێژن. لیبرالیزم   د نێرینەکە ئابووری دە، مالکیەتێ وەک مافێ دەستپێکێ دبینە.
لیبرالیزم د  پەروەردەیا فەرمی دە چار هێمانان ئەساس دگرە:
۱ـ کێرهاتیا هشێ مرۆڤان: لیبرالیزم وەک ئەنجاما سەردەما رۆژنگەریێ ل سەر هێز و کێرهاتیا هشی مرۆڤان دسەکنە و هش و ئاوزێ ژبۆ پەیداکرن و رێچارەیێن پرسگرێکێن مرۆڤان و باشکرنا ژیانا تاکەکەسی و جڤاکی گرینگ دحەسبینە و هێزا رامینێ وەک رەهەندەکە سەرەکە ژبۆ گوهەرینا جڤاکێ دەستنیشان دکە، کو دکارە پەرگالێن کەڤنار و پاشڤەروو هلوەشینە.
۲ـ نادینیگەری: دبە کو لیبرالیستەک د ژیانا خوە دە دیندار ئانکو ئەندامێ کلیسەیێ بە، لێ بەلێ دەولەتێن لیبرال ب گشتی دژی سەپاندنا هەڤرەنگیا مەزهەبی وپالپشتیا کلیسەیا فەرمی نە. لیبرالیست ،خوە، نوونەرێ ئازادیا هزران دزانن و شەرعیەتێن کلیسایێ وەک دۆگماتیزم و هشک باوەریێ دحەسبینن.
۳ـ پێشکەڤتن: هەر ژ سەدەما رۆژنگەریا فەرانسە ڤە حەتا نها،‌‌‌‌ لیبرالست ل سەر ڤێ باوەرێ نە کو ئازادکرنا هشێ مرۆڤان ژ هەر جورە داڤ و بەندێن دوگماتیک دبە سەبەب کو مرۆڤ پێش بکەڤن و بەرەڤ پێشڤە بچن. جیهانا لیبرالیان جیهانەکە پێشکەڤتنخوازە و بەرەڤ ئاسۆیا پاشەرۆژێ ڤە دحەرکە، لیبرالیست ژ ئوتووپیایی یێ دسلکن.
٤ـ فەلسەفەیا سوودمەندیێ: جان ئستوارت میل ئالیگرێ فەلسەفەیا مفاخوازیا جرێمی بنتامە و دبێژە کو ئەساسێ سوودمەندیێ، بدەست ئینانا هەری زێدە ژ سوود و خوەشیێ یە ئو ئەڤ دبە سەبەب کو ئەخلاق نسبی بە و سنجمەندی ئەساسەکە وەستار تونەبە و کریارێن مرۆڤان هنگێ دورستن کو ل خوەشیا وان زێدە بکە و هنگێ ژی نادورستن کو  خوەشی و لەززەتا وان تێک بدە.
 
جان لاک و پەروەردە
   جان لاکی ژبۆ ئازادی،بەرابەری و یەکسانیا مافێن جڤاکی، شۆرشەکە مەزن و رەوا دابوو دەستپێکرن و ل سەر هندێ بوو کو مرۆڤ ژ ئالیێ گەوهەر و ژینەوەریا خوە وەک هەڤن. لاک دگۆت کو دڤێ خوەندکار گۆرەکی بەهرەداریا خوە بێنە پەروەردەکرن و هشێ مرۆڤان فەنانی کەڤالەکە سپی»دحەسباند کو هیچ تشتەک لێ نەهاتیە تۆمارکرن.
   لاک دژی وانەیێن دژوار  و گران ژبۆ زارۆکان بوو و گرینگی ددا راهێنانێ و چێبوونا عادەتان و دگۆت دبە کو زارۆک ژبۆ بدەست ئینانا کارەکی بمفا وەرنە ئامادەکرن. ئەگەرچ لاک کەسەکی پێشکەڤتنخواز بوو لێ تەنێ پەروەردەیا مرۆڤێن بەهرەدار و چینا راژۆران ئەساس دگرت و ژبەر ڤێ، پەروەردەیا وی، پەروردەیەکە ئەشرافی بوو و ژخوە ئەڤ یەک، گرۆڤێ نابەرابەریا جڤاکی یە. لاک د پرتووکا خوە یا ب ناڤێ رێنڤێنیا تێگەهەشتنێ » فێربوونا بیرکاریێ ژ هەمی وانەیێن دن گرینگتر دزانە ژبەرکو ئەڤ وانە، کەسێن هشمەند پەروەردە دکە،هەر وها لاک یەک ژ پێشەنگێن زمانناسی و دروونناسیێ ژی بوو.لاک بەرۆڤاژی ژان ئامۆس کمنیۆس،تەنێ ل سەر پەروەیا ماقوولێن ئنگلستانێ دسەکنی و پەروەردەیا چینێن راژێر وەک چینێن کارکەر،وەرزگار و پێشەسازان تەنێ د چارچۆڤەیا فێرکرنا کارێن دەستان دە دزانی.حەتا خوەندن و نڤیساندن ژی ژبۆ وان تشتەکە زێدە دزانی. د پەروەردەیا جان لاکی دە تەنێ مالمەزن هەبوون دا کو بکارن ب وێ پەوەردەیێ سەرکێشی و رێڤەبەریا جڤاکێ بکن لەورا وی، ئەرکا جەماوەرێ خەلکێ، تەنێ ژبۆ فەرمانبەریا چینا راژۆر و خوەدی گەوهەر دزانی. لاک ئالیگرێ جڤاک و پەروەردەیەکە چینایەتی بوو و دگۆت دڤێ پەروەردەیا شاهزاده و مالمەن ژ پەروەردەیا عوموومێ خەلکێ جهێ بە ،و باوەری هەبوو حەتا وێ دەما کو سیستەما پەروەردەیا ئنگلستانێ ئسلاح نەبە دڤێ هەر ماقوول و مالمەزنەکێ ، مامۆستە و موعەلمێن سەرخانە،تایبەتی و مالباتکی هەبن و هەر ئەڤ هزر ببوو سەبەب کو جان لاک پەروەردەیا جەماوەری و زارۆکێن هەژار بەرچاڤ نەگرە. هەر وسا، ژبەرکو جان لاک بژیشک ژی بوو گەلەک گرینگی ددا وەرزش و راهێنانێ و پەروەدەیا جەستەیی  و خوارنێ، داکو خوەندەکار بکاربن ب تەندورستی، تەن و جەستەیەکە سالم هەبن و  ژ ژین و ژیانەکە هەژی بەهرەمەند بن و گۆتنا          هشێ سالم د لەشێ سالم دە یە» گۆتنا وی یە.
 
گرۆڤ و ڤەرێژێن ڤەشاتی ئێن لیبرالیزمێ
۱ـ پەوەردەیا جەماوەری و مرۆڤ سالار: د چەرخا ۱۹ دە ل وەلاتێن ئنگلیس،فەرانسە، ئامەریکا و مەکزیکێ سیستەمێن پەروەردەیا گشتی دامەزرین. د ڤان سیستەمان دە بنیاتێن لیبرالیزمێ  وەک دەستکەڤتێن بنرخ و پێباوەر هاتن پەژراندن.
۲ـ لیبرالیزم و ەتا وەرار و گەشەپێدانێ: لیبرالیستان، نێرینەکە ئەرێنی و قەنج ب نڤشێ مرۆڤی هەنە و بباوەرن کو مرۆڤ خوەدی شیانێن عەقلی و علمی نە و د دوورنهێرا وان دە خویانگەکە پێشڤەروو و پێشکەڤتی هەیە.
۳ـ چێکرنا جڤاکێ ب پەروەردەیا گشتی: لیبرالیزمێ ب پشتەڤانیا پەروەردەیا جەماوەری و گشتگیر،کاریە وەرارێ بدە جڤاکێ و ئەڤ یەک بوویە سەبەب کو شارۆمەند و وەلاتی بکارن ل وارێن دەروونی و دلۆڤانی ڤە پێشڤە بچن و ڤان تشتان ئەساس دگرە:  الف) خۆرێڤەبەری ب) پەروەردەیا رەخنەگرانە ج) عەقلمەندی                 د) پەروەردەکرنا کەسێن ئازاد  هـ ) پررەنگی و پرچاندی   و) وەکهەڤیا مافێن مرۆڤان   ز) زانستمەداری.
ئارمانجێن پەروەردەیێ ل گۆر پەروەردەیا جان لاک
 لاک د پرتووکا خوە یا هن رامانێن لبارا پەوەردەیێ»، کو د سالا ۱٦۹۳ چاپ بوو، چار ئارمانجێن سەرەکە ئێن ژبۆ پەروەردەکرنا  زەلامێ/جامێرێ ماقوول» ئێ ئنگلیسی دەستنیشان دکە:
الف) ئارمانجا یەکێ قەنجی و فەزیلەت(Virtue) ە. ئەڤ سنج و ڕەوشت، پێ خوەپارێزی و ریازەتێ پێک تێ کو دبە سەبەب مرۆڤ ژ رەفتارێن ناژیرانە و وەسوەسەیان دوور بکەڤن و بدووڤ شۆلێن  پووچ نەکەڤن. خوەپارێزی و ریازەت دبە سەبەبا هندێ کو رێک ژبۆ هشمەندی و ئاوزێ بێتە ڤەکرن.
 ب) ئارمانجا دویێ ئا پەروەردەیا جان لاکی،پەروەدەکرنا رێکێن حکمەت و  عەقلمەندێی(Wisdom) و پووتەدان ب هشی یە، هەلبەت ئەڤ هشمەندی و تێگەهەشتنا کوور، هێزێ ددە مرۆڤ داکو ژیانا خوە ب باشی برێڤە ببە و د کاروبارێن خوە یێ ئینسانی دە دووربین به و بکارە عاقبەتا شۆلان هلسەنگینە.
 ج) ئارمانجا سێ یێ، تۆرەیی و ئەدەب و ئەدەبزانی (Good Breeding)یە کو ب ئالیکاریا وێ مرۆڤ دکارن د راستەرێکرنا  ئەرکێن خوە یێن جڤاکی دە،خوە، رێبەری بکن.
د) چارەمین ئارمانجا پەروەردەیێ فێربوون (Learning) و عەلمینە. ب فێربوونێ، مرۆڤ دکارن رێکا فێربوونا زانست و رۆناهیێ هین ببن.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
بنیانێن فەلسەفی ئێن لیبرالیزمێ                                                            ژبۆنا بێتر ناسکرن و لێکۆنا رێبازەکێ،دەستپێکێ پێدڤی یە کو بنیانێن وێ یێن فەلسەفی بێنە هلکۆلین و شرۆڤە کرن. ئەڤ بنیان ب شەش چقان ڤە تێنە دەستنیشانکرن.ئەمێ ل ڤر ڤان بنیاتان هلکۆلن:
بنیانێن فەلسەفی
 
پرسا سەرەکە
لیبرالیزم
۱ـ خوەدێناسی(Theology)                                                                                                   
الف) هێڤنێ هەبوونێ
 
 
ب) ئافرینەرێ هەبوونێ
 
 
ج) دەستپێک و داویا هەبوونێ                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           
ـ حتمالە ژبەر نێرینا لیبرالیستان ئا تەجروبی و نەباوەری ب تێگەها رح »، هێڤنێ هەبوونێ ئەنەرژی و کەرەستە بە. 
ـ باوەری ب هۆکەرێ دەستپێکێ(خوەدێ)؛ئافرینەر و سەرەکانیا قەنجیان. 
ـ د ڤێ ریبازێ دە دەستپێک و داویا هەبوونی شێلوو و نەدیارە                                                                                                                                                                                            
۲ـ مرۆڤناسی(Anthropology)                                                                                              
الف) ماهیەتا مرۆڤان
 
 
 
 
ب) شیان و بەهرەداریا مرۆڤی 
 
 
 
 
 ج)  ئیرادە و ئختیار و بەرپرسیاریا مرۆڤ(ڤین و هلبژارتن)
 
 
 
 
 
 
د) جێگەهـ و پێگەها مرۆڤ د ڤێ هەبوونێ دە                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          
ـ مرۆڤ وەک ئاتۆمێن سەربخوە و خوەرێڤەبەر و خوە بنیان ژ خوەدێ و مرۆڤێن دن تێنە فەرز کرن.د ڤێ رێبازێ دە ئەساس و ماهیەتا مرۆڤان،ماهیەتەکە ئۆمانیستی و تاکەگەرایانە یە و خوەستەکێن مرۆڤان خوەخوەستنی و فیزانە نە.
ـ هشێ مرۆڤان و هێزا وان یا هشمەندیێ،ئالاڤەکە بهێز ئا گوهەرین و رێکخستن  و دەولەمەندکرنا پەرگالا کەڤنارە.هشێ مرۆڤان دکارە رێکا پاشەرۆژێ بەرچاڤ بگرە.ئەڤ رێباز گرنگیەکە هەری زێدە ددە شیانا هشمەندیا مرۆڤان. 
ـ مرۆڤ هەیبەرەکە خوەسەر و موختارە. ئەڤ رێباز ئەندیڤدویالیستی و تاکگەرایی یە و گەلەک گرنگیێ ددە ئازادیا مرۆڤان.لێ  ئەڤ ئازادی نابە قانوونا سروشتێ بنپێ بکە یانی نابە ئەڤ ئازادی ژ حەدێ عەقل و ئینسافێ دەرباس ببە.بەرپرسیاریا مرۆڤان د پاراستنا سامانێن جیهان و گەردوونێ و بەهرەمەندیا عادلانە ژ وان دبە سەدەما مالکیەتا قانوونی.
 ـ مرۆڤ پارەک ژ پەرگالا سروشتێ نە.نیزاما قانوونا خوەزایێ کو مرۆڤان ئەو نەئافراندیە، ل گۆر هنەک نۆرم و قانوونان ل سەر بنگەهێ "ماف " و "ئەرک "ێ هاتیە پەییتاندن، دبە سەبەب کو مرۆڤ ل مافێێ ژیانێ،ئازادیێ،ئەولەهیێ و بەختەوەریێ بەهرەمەند ببن.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               
۳ـ جیهانناسی و گەردوونناسی             ( Ontology & Cosmology)                                                                      
الف) جیهانا پێشنوما و بەرچاڤ
 
 ب) هەبوونا گەدوونێ            
 
 
 
                                                                                                                                                                                                                       
ـ تاکێ مرۆڤی ژ جڤاکێ و جیهانێ،گرنگتر و بنرختر تێ حەسباندن.
ـ گەردوونناسیا لیبرالیزمێ تاکەگەرایانە یە. د ڤێ رێبازێ دە،تاکەگەرایی، بنیاتێن فەلسەفی یێن پێدڤی ژبۆ تاکەگەرایی یا ئەخلاقی ـ ی چێدکە.                                                                           
٤ـ   زانستناسی(Epistemology)
الف) ئاموورێن بدەستخستنا زانست و ناسینێ
 
 ب) نسبی و سابتبوونا  زانست و مەعرفەتێ
ج) رێکێن کەسبا مەعرفەتێ                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       
ـ ئەندامێن سەحەکی و هەستپێکرنێ،هشێ مرۆڤان و تەجروبە،گرنکترین ئاموورێن بدەستڤەئینانا زانست و مەعرفەتێ نە. 
 ـ زانین گۆرەکی هژمارا مرۆڤێن جڤاکێ،پڕ چەشن و جهێ جهێ یە.
 ـ  هشێ مرۆڤان یان ژی ئاوز و بورهان،تەجروبەیێن سەحەکی،گرنگترین رێکێن کەسبا مەعرفەتێ نە.                                                                                                                                                                                             
٥ـ ئەرزشناسی(Axiology)
الف) تاک و تاکگەرایی
 
 
ب) نسبی و سابتبوونا ئەرزشێن ئەخلاقی                                                                                                 
- تاک و تاکگەرایی گرنگترین ژێدەرێ دەست نیشانکرنا ئەرزشێن ئەخلاقی نە و د ڤێ ناڤێ دە ڤین و خوەستەکێن مرۆڤێن جڤاکێ رێنیشاندەرن.
  ـ  د ڤێ رێبازێ دە ئەرزشێن ئەخلاقی نسبی نە، یانی گوهەرۆک و ناوەستارن.نسبیگەراییا ئەخلاقی د لیبرالیزمێ دە ل سەر ئەساسێ تاکەگەرایی یێ یە. د هێڤنێ دنیاگەراییا لیبرالیزمێ دە، هیچ پیڤەرەکە ئیلاهی یان سابتوونا ئەرزشێن ئەخلاقی و جیهانڤەگر تونەیە.                                                                                              
٦ـ جوانناسی( Aesthetics)                                                                                                   
الف) پیڤەرێ دەست نیشانکرنا جوانیێ
 ب) جێگەها هونەر و جوانناسیێ
                                                                                                                                                                                                   
ـ هونەر گۆرەکی زەمینەیا جوانناسیێ،تاکەکەسی یە و نابە بێ هەڤرووکرن
ـ هونەر وەک جلوە و دیاردەیەکە داهێنەری و ئافرینەریا مرۆڤان تێ حەسباندن و دبە کو هەر جورە هونەرەک محتەبەر و جیێ رێزێ بە.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 بنیانێن پەروەردەیی ئێن لیبرالیزمێ
  مە پێشتر گۆت کو بنیانێن پەروەردەیی ئێن رێبازەکێ ، ژ  بنیانێن فەلسەفی ئێن  وێ رێبازێ تێنە هلبژارتن. گۆرەکی بنیانێن فەلسەفەیا لیبرالیزمێ، بنیانێن وێ ئێن پەروەردەیی وها نە.  
بنیانێن پەروەردەیی
 
لیبرالیزم
۱ـ  ئارمانجێن پەروەردەیێ
ـ  پەروەردەیا وەرارا هشێ مرۆڤی و هشمەندیێ،زانیاریێ و هزرێن رەخنەگرانە                                                                                     ـ گرنگیدان ب فەزیلەتێن ئەخلاقی  تۆرەکرن و ئەدەبزانی
ـ فێرکرن و هینبوون وەرارا شیانێن کەسان د راستا پەروەردەکرنا مرۆڤێن ئازاد دە ل رەهەندێن  لەشی،جڤاکی ،هشی                                              ـ هەڤکاریا ب هەڤرایی و تاخمی ـ پووتەدان ب کارایی و سوودمەندیا هشێ مرۆڤان،زانستمەداری،وەکهەڤی،خوەندەواری،رێک وپێکی،فێرکاری،سوودمەندی                                                                         ـ ساخلەمیا گشتی و پەروەردەیا لەشی
ـ فێرکاریا بدەستڤەئینانا کار و پێشەیان                                                ـ سلامەتی و کریارێن باش ژبۆ ماقوولان  شارۆمەندی و قانوونمەداری          ـ دارێتنا تێگەهەکە دورست ژ خوەدێ و پەرەستنا وی                               -کەسبا زانستێ سەبا زانستێ بخوە(زانست بخوە فەزیلەت و نابە ب تشتەکە دن رەبێ گرێدان)
 
۲ـ ئوسوولێن پەروەدەیێ
 
ـ ئەسلا پاقژزانینا گەوهەر و فترەتا مرۆڤان(رەدکرنا تێگەها گونەها دەستپێکێ یا کلیسەیێ)
ـ ئەسلا باوەری ب کەڤالا سپی
ـ ئەسلا باوەری ب تاکگەرایی یێ
ـ  ئەسلا سەرخوەبوون و وەکهەڤیا کەسان
ـ ئەسلا رێزدانین ب پردەنگی و پررنگیێ
ـ ئەسلا کەسبا زانستێ ژ تەجروبەیان
ـ ئەسلا لێگەرینا حەقیقەتێ ب رێکێن ئستدلال و بورهانێ
ـ ئەسلا گرنگیدان ب هەستێن مرۆڤان و وەرارا هەستێن ژ بیرچوویی
ـ ئەسلا دەولەمەندکرنا هاوردۆرێ و دوورخستنا زارۆکان ژ دەردۆرێن ناسالم
ـ ئەسلا فەزیلەتا علم و زانست و مەعرفەتێ
ـ تێگەها "مرۆڤێ کامل" ناپەژرینە
ـ باوەری ب پەرگالا چینایەتی و چینا راژۆر هەیە
ـ ئازادی و سەربەستیا مرۆڤان بێ سینۆر دبینە
ـ دژی نەزانین و واژباوەریانە
 
 
 
۳ـ ناڤەرۆکا بەرنامەیێن دەرسی
 
ـ بیرکاری
ـ زانستێن گیتی و مادی
ـ زمان و زمانێن بیانی
ـ کەرەستەیێن ب زمانێ ئنگلیسی
ـ  هونەر و نیگارگەری
ـ ئەردنیگاری و دیرۆک
ـ ئەخلاق و ماف
ـ زمانێ داییکێ
ـ کار و پێشە
 
٤ـ شێوەیێن فێرکاری و هینکرنێ
ـ فێرکرن ژ کەرەستێن هێسان ب دژوار و ژ کەرەستێن دیتبار ب  کەرەستێن عەقلانی و نەدیتبار ڤە
ـ شێوەیا مفاوەرگرتن ژ عەلاقەیا زارۆک
ـ شێوەیا دیسیپلینا زێهنی
ـ شێوەیا تەکرار و راهێنانێ
ـ شێوەیا مفاوەرگرتنا بەرفرەهـ ژ ئەندامێن سەحەکی
ـ شێوەیا وەرارا زێهنی ژبۆ لێکۆلینا هەرتمی ئا ئارزوو و هێڤی یێن مرۆڤان
ـ شێوەیا هاندان و تەمبی نەکرنێ
ـ شێوەیێن ئافرینبار
 
٥ـ پەیوەندیا ناڤبەرا خوەندکار و معەلمان دە
 
ـ دڤێ هەر مامۆستەیەک د پشکا خوە یا خوەندنێ دە دەرسێ بێژە
ـ موعەلم د زمینەیا خوەندنا خوە یا ئاکادەمیک دە دەستڤەکری و ئازادە
ـ دڤێ مامۆستە هاندەر و رێنڤێنی خوەندەکاران بە
ـ موعەلم ژبۆ وەرەرا رەهەندێن تاکگەرایی و جڤاکیا خوەندەکاران و ئیسلاحا وان دخەبتە
ـ دڤێ خوەندەکار ژ سینۆردارکرنا موعەلمێن خوە د ئەزبەرکرنا دەقێن دینی و فێرکاریێن مکانیکی رزگار ببن، ژبەر کو ئەو شێواز دبە سەبەب کو زارۆک و خوەندەکار ژ ئافرینەری و تاکگەرایی یێ پاڕا بمینن و لێ دوور بکەڤن
ـ ئەو مافێ خوەندەکارانە کو ژ هاوردۆرەکە دەولەمەند بەهرەمەند ببن
ـ  خوەندەکار دێ وەک کۆم و گرووپ بخەبتن و رێکێن دەمۆکراتیک ئێن کۆمێ ژی فێر بن
 
٦ـ دبستان
 
ـ دبستان جهێ دەرسێ یە و دڤێ ژ ملاحەزەیێن دینی ب دوور بە
ـ دڤێ دبستان ژ ئالی یێن دەرفەتێن خوندنێ و کەل و پەل و کەرەستە و ئیمکاناتێن هەژی و پێدڤی دەولەمەند بە
 
                                               
 
ئەنجام
   د بیر و باوەرێن لیبرالیستی دە ئازادکرن وڤەرەساندنا هشێ مرۆڤان ژ هەر جورە قەید و بەندێن مەزهەبی،دەولەتی،فەهەنگی و نژادی ئەساس تێ گرتن. مرۆڤان ئەو شیان هەنە کو ب هشێ خوە جیهانا خوە بگوهەرینن و پێدڤی ب هزرێن دۆگماتیک ناکە کو ل همبەری ڤێ یەکێ ببن ئاستەنگ.لیبرالیزمێ دەستێ کلیسە و ئەشرافان ژ دەستهلاتێ قوتساند و ئەڤ یەک بوو سەبەب کو هەر مرۆڤ بکارە خوە ژ باندۆرا جڤاکێ رزگار و ڤەدەر بکە و  و بکارە ب ئالیکاریا هشێ خوە،خوە رێڤە ببە . ئەڤ تاکگەرایی و خوەرێڤەبەری و سکۆلاریزم ، بوو هێڤنێ جڤاکێن لیبرالیستی.
   پێشکەڤتنێن تەکنۆلۆژیکی و شۆرەشا پێشەسازی و پێلا دویێ ـ  پێلا یەکێ شۆرەشا چاندنێ بوو کو نێزی دەهـ هزار سالان ڤەکێشا و پێلا سێ یێ ژی شۆرەشا پێزانینان بوو کو سالا ۱۹٦٥ ل ئامەریکا دەست پێ بوو ـ ژ ڤەرێژا نێرینەکە لیبرالیستی بوونە، ژبەرکو شارستانیا مادی ژ هێڤنێن فەردیەت و هشمەندیا مرۆڤان و پەروەردەیەکە لیبرالیستی  پێک هاتیە. نێرینا کلیسە و ئەشرافان د وارێ دەستهلات و حکوومەتداریێ دە نێرینا حکوومەتداریا خوەدێ و شاهان بوویە ل سەر جەماوەرێ خەلکێ و ب چاڤەکی رەعیەت و بەنی ل جەماوەری دمەیزاندن، لێ لیبرالیزمێ ب هێمانێن تاکگەرایی و فەردیەتێ،کەشەکە دەمۆکڕاتیک هلێخست کو تێدە پیرۆزیا هەردەمی هەبوو، ئەگەر چ کێماسی ژی هەبوون.
  رەخنەگرێن لیبرالیزمێ ،ڤێ رێبازێ،ب هەجەتێن سوودمەندیا ئابووری،ەتەکە گوهەرۆک و دەمدەمی و نسبیگەریا ئەخلاقی مەحکووم دکن. هەر وها جان ئستوارت میل دژبەرێ جڤاک و ژیانەکە یەکدەست بوو، ژبەرکو جڤاکا یەکدەست، هێڤنێن تاکگەرایی یێ کێمرەنگ دکە. د وێ راستێ دە کو لیبرالیزمێ بخوە رە شۆرەشا پێشەسازیێ ئانیبوو لێ نها، ب بەرهەمێن مشە و یەکدەست یێن شۆرەشا پێشەسازیێ،ژبۆنا چینا ناڤین،یەکدەستی و هەڤتەرازیەکێ چێدکە کو مرۆڤێن جڤاکێ بەرەڤ ناوەندبوونێ رادکێشە و ئەڤ یەک دبە سەدەم کو ئیدی تاکێ مرۆڤی د جڤاکێن لیبرالی دە ژ بێ بەدیلبوون و فەردیەتێ دوور بکەڤن و ئەڤ یەک دژی باوەرێن لیبرالی نە. ئەڤ ناوەندگەرایی د وارێن جڤاکی،فکری،ی و پەروەردەیی ژی چێدبە کو ل گۆڕ دلێ لیبرالیستان نینە. هەر وها د جڤاکێن پرنفووس ئێن لیبرالیستی دە پەروەردەیا رێک وپێک و ب شێوازەکە فەرمی و یەکسان،ژ فەردیەتێ کێم دکە و جڤاکێ بەرەڤ کۆمگەرایی یێ دشوورکینە.لێ ب هەر ئاوایی ئەم لێ بنێرن،ئایدیۆلۆژیا لیبرالیزمێ د رەهەندێن پەروەردەیی دە،باندۆرەکە مەزن ل سەر جڤاکێن رۆژاڤایی و گەلەک هەرێمێن دن کریه و هەر رۆژ خوە نووژەنتر ژی دکە کو پێدڤی یە لێکۆلینێن هەژی و برۆژکری ل سەر ڤان مژاران بێنە کرن و مرۆڤ دەرکەڤە زەلالیێ.
 
 
 
 
 
ژێدەرا سەرەکی:
۱ـ کلونک زادە گنگچین،یوسف(- ۱۳٥۷)،دلالتهای تربیتی رئالیسم اسلامی و لیبرالیسم(۱۳۹٥)،تهران،چاپ اول،نشر پنویس( پێنڤیس) Educational Implications in Liberalism & Islamic Realism Schools
ژێدەرێن ئالیکار:
۲ـ گوتک،جرالد ال،مکاتب فلسفی و آراء تربیتی،ترجمە دکتر محمد پاک سرشت(۱۳۹۱)،تهران، انتشارات سمت (Philosofical & Ideological Perspectiv on Education,Gutek,Gerald Lee)
۳ـ تۆفلەر،ئالڤین و هایدی،ئاڤاکرنا شارستانیا نوو؛ەتا پێلا سێیێ،وەرگەر،هزرڤان عەبدوللا،دهۆک،چاپا یەکێ،وەشانێن مەتین،چاپخانا هاوار ، ۲۰۱۰/۲۷۱۰(Alvin & Hiedi Toffler,The Third Wave)
٤ـ فەرهەنگا زاراڤێن رەوشەنبیری،عوسمان یۆنس ئیتۆنی،دهۆک،چاپخانا ئازادی، ۲۰۰۷
5- Felsefevan;kovara felsefî,zanistî û ramanî,xwedî û berpirsyarê giştî:Yusuf Taştan,hijmar 2 sal 1,Nîsan,Gulan,Pûşper 2715/2015
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
(Liberalism (Philosophy and its Education
 
 
 
Yousof Kulonakzada
(M.A in Educational Philosophy)
 
 
 
 
 
 
Urmia
Jan 2019-01-20
 


 


 

 

Lêv Sêmyonovîç Vîgotskî                       (Lev Semyonovich Vygotsky) (96-1934)

                                                         Îvan Îvîc

 

                   Werger ji Ingilîsî:                     Ûsibê Bêmal   (Masterê Felsefeya Perwerdeyê)                                

Ûrmiye           

Reşemeha 2720

Teoriya Geşeya Hişî û Pirsgirêkên Perwerdeyê

  Eger em bixwazin teoriya Vîgotskî binav bikin divê bêjin ku teoriya wî teoriyeke civakî-dîrokî-çandî a geşeya xebatên hişî di asta bilind” da ye ku weke saloxdan bi sanahî teoriya ‘ dîrokî-çandî ’ tête binavin.

   Li gor Vîgotskî mirov bi civakbariya destpêkê” tête nasin. Di dirêjiya jiyana Vîgotskî ev binyat, zêdetir ji ferziyeyekê, teoriyeke (bîrdoziyeke) xorist û xorî nebû.  Lê lêkolînên tecribî yên nû, di warê geşeya civakî ên serdema zaroktiyê da, hegerên zêdetir li bara hebûna civakbariya destpêkê a mirovan di heman salên pêşîn da diselimîne. Civakbariya zarokan, bingehê serederîin û danûstandinên wan ya bi kesên derdorê re ye.

   Ji boy merema me, li vir ku em delaletên ji bo perwerdeya teoriya geşeyê têbigîjin, mirov dikare çendîn encamên giring destnîşan bike. Di gava yekem da, em rastî bersiva pirsa sereke a têkiliya navbera geşe û qonaxa fêrinê tên: heta ji bo yarekê ku ta radeyeke mezin pê wirasetê (zikmaktiyê) hate diyarin, herwisa para derdora civakî dîsa jî avaker e û lewra, zêdetir ji mekanîmzekê bi tenê ye, wekî ku ev ji bo xerîzeyê ye, an tenê handerek ku werara şewazên reftarinê ku her çawa hatibe in, bi hêsanî dilezîne. Piştevaniya qonaxa fêrinê ji vê rastiyê tê, ku ev qonax , takekesî/ê bi amûreke bihêz ku ziman e, amade dike.

   Di dirêjahiya qonaxa bidestxistin û fêrbûnê, ev amûr          -ziman- dibe pişkeke tekûz û neqetyayî a pêkhateya rewanî ya takekesî/ê. Lê tişteke din jî heye, bidestxistinên nû ku serekaniyeke civakî hene, karlihevinê li ser tevgerên din ên hişî wekî ramanê dest pê dikin. Ev rûbirûbûn, yarên taze wekî ramana gotarî diafirîne. Li vir em rastî ferziyeya Vîgotskî tên ku hê jî heta nihe di warê vekolînê da têra xwe nehatiye bişavtin û venêrandin, heta di derûnnasiya îroyîn; hokarê sereke di geşeyê da ew nîne ku; qonaxa her yarekê cida bête raçavin belkî guhorîna têkiliya navbera yarên ciyawaz wek bîrgeha hişane (hafîzeya mentiqî), ramana gotarî û htd ye. Bi gotineke din geşe [-geşeya civakî-] birîtî ye ji çêbûna yarên pêkhatî, pergalên yaran, yarrên pergalî û her wiha pergalên yarane.

  Serbarî delaletên wê ji bo perwerdeyê, dibît ku ji teoriya geşeya hişî (werara zêhnî) ya Vîgotskî, di warê rahênan û lêkolîna perwerdeyî da kelk bête wergirtin. Yên herî giring li jêr têne destnîşanin:

   Yekem, hîç teoriyeke derûnnasiya geşeyê, qasî perwerdeyê giring nîne. Di teoriya Vîgotskî da, perwerde xwediyê tiştekê ku derveyî geşeyê be nîne.

   Duyem, wek encamek yekser an neyekser ya teoriya Vîgotskî, hemî zincîrên kêşeyên nû ên lêkolîna tecribî li bara giringiya mezin ji bo perwerdeyê di derûnnasiya îroyîn da hatine levalizandin.

   Lêkolîn li ser civakbariya savayan/nûzayan, aqareke bilez û berfireh a vekolînê, werar dayîye têgihîştina me ya destpêka zaroktiyê û îdî niha ew bûye pareke bikaranînên  emelî di perwerdeya tazezarokan da.

   Têkiliya navbera serederî û hevkartêinên civakî û geşeya îdrakî yek ji mijarên bijare yên teoriya Vîgotskî ne ku di derûnnasiya îroyîn da gelek baw e; ew di navbera derûnnasiya civakî û derûnnasiya îdrakî da ye û xwediyê xebitandinên eşkere ên emelî di ware perwerdeyê da ye.

   Sêyem, teoriya Vîgotskî ji hêla dîrokî û zanistî ve bi tenê jêdereke giring di derûnnasiya îroyîn ya vekolîna li ser qonaxên jorîdrakî da ye. Ne pêkane ye ku em li ser giringiya van qonaxên di warê perwerde û geşeyê da zêdebariyê bikin. Heta gelek lêkolînên tecribî û berhemên teorîk jî dikarin di nava çarçoveya teoriya Vîgotskî da bêne derbirrîn (vegotin) û nebûna lêkolîneke hanekî (bi vî awayî) bi tenê hecetek e ji bo piştguh havêtina berdewam a van qonaxên di warê perwerdaeyê da. Bêguman ew, niha, di bernameya karî ya her du warên derûnnasî û zanista fêrinê da ne.

   Çarem, ev, dê bi berfirehina toreke tehlîlî û hinek amûran ji bo lêkolîn û venasînê li ser binemayê têgeha geşeya dest (çêok) ya teoriya Vîgotskî anku geşeya civakî-ferhengî di warê xebatên îdrakî da hêsan be. Bes bi kurtî ji bo destpêkê, divê em lîstek ji alîkariyên derekî, amraz û teknîkên hudurîn, li ser hisaba (kîsê) takekesan, komên civakî û çandî bi mebesta diyarina parametran (pîvan û nîşanan) li jêr tîşka tiştên ku hatine hevrûinê, amade bikin. Aşa ye amûrên wisan, ku di nava çarçoveyeke teorîk bi wê mahiyyeta pêşketî, dikanin metirsiyên derbirrînên nijadperestane û şovenîstî ji holê rakin.

   Pêncem, lîsteke kamil ji şêwazên fêrbûnê li ser xîmê teoriya Vîgotskî yan îdeyên şibî wê, hatine derbirrîn û ronin. Ev, şamilê fêrbûna pişikdarî (muşariketî), fêrbûna rênivandî (rêberîî), fêrbûna li ser binyatê nakokiya civakî-îdrakî, pêkhatina zanîna hevpar û htd ye.

   Dûmahîkê, peydabûna gihaneka (medyaya) bihîstbarî-dîtbarî ya modern û teknolojiyên agahdariyê, bikaranîna wan di fêrbûn û cîgeha kurtxayen û dirêjxayena wan ya li ser jiyana zarokan, kêşeyên teze û ciddî çêdikin. Çi amûrek bo lêkolîna kartêina van alavên ferhengî yên teze wekî teoriya Vîgotskî dikare guncawtir û bimifatir be ku rol û dewra wan ya derûnnasî, dîrokî û kemilîna nijadî bi hûrî di nava babetên wê da danête berhev? Ev teorî, çarçoveyeke mefhûmî a ideal ji bo lêkolîneke bi vî rengî pêşniyar dike lê karê dijwar, pêngava emelîin û encamdana lêkolîna tecribiya wê ye.  

 

 

  


تبلیغات

محل تبلیغات شما

آخرین ارسال ها

آخرین جستجو ها