لیبرالیزم (فەلسەفە و پەروەردەیا وێ)
لێکۆلەر: ئووسبێ بێمال (یووسف کولۆنەک زادە)
(ماستەر ل پشکا فەلسەفەیا پەروەردەیێ)
ئوورمیە
ڕێبەندانا ٢٧١٩
کورتە
مەبەستا سەرەکی یا ڤێ گۆتارێ ڤەکۆلینا فەلسەفەیا رێبازا لیبرالیزمێ، پێ نێرینەکە پەروەردەیی یە. شێوەیا ڤێ ڤەکۆلینێ شێوەیا لێکۆلینی- بەلگەیی- شرۆڤەیی یە. مفاوەرگرتن ژ بەلگەیێن نڤیسکی و کۆمکرنا تەوەرێن گرێدایی پێ رە، پێزانینێن پێدڤی دڤێ راستێ دا ددەنە ئاراستەکرن. د ڤێ پشکێ دا لێکدان و هلسەنگاندنا بابەتان، گۆرەکی بەلگەیێن هاتی خوەندنێ، دێ بێنە پێشکێش کرن و ئەز هێڤیدارم کو ئەڤ لێکۆلین هەر چەند ژی کێماسی هەبە، ببە رۆناهی و هەتا رادەیەکێ ڤالاهیا رۆژنبیری د ڤی واری دا تژی بکە.
پەیڤێن سەرەکە: رێباز، فەلسەفە، لیبرالیزم، جان لاک، پەروەردە
دەستپێک
ڤەکۆلینا رێبازێن فەلسەفی و پێداچوون و هەڤرووکرنا وان، دبە سەبەب کو رۆژنبیر بکارن بێتر ژ بەرهەمێن رامانی تێ بگیژن و ئەو یەک دبه شەنگستێ رۆژنبیریێ کو مرۆڤ بکارن پێکڤە بەرەڤ شارستانیەکە ساخلەم، گاڤێن پراتیک هاڤێژن، ب دیتنەکە بەرفرەهـ ئەم بشێن هوور بنێرن و کوور بنێرن و دوور بنێرن. ژبۆ ناسکرنا رێبازەکە فەلسەفی پێدڤی ب ناسکرنا بنیاتێن فەلسەفی ئێن وێ رێبازێ هەنە، ژبەرکو ئەڤ بنیات ڤەرێژا وان هزرانە کو ئەو رێباز ب دووڤە یە. بنیاتێن فەلسەفی ڤەگرێ پرسێن مەتافیزیکی، زانینناسی و بهاناسیێ نە. ناسینا رێبازێن فەلسەفی و هەر وها بنیانێن وان یێن پەروەردەیی،دبە سەدەما پشکنین و پێداچوونا وان و ئەڤ یەک دبە سەبەب کو رێکا لێکۆلەرێن پەروەردەیێ ڕۆناهی و گەش ببە داکو بێتر بکارن ب وێ رۆناهی و بیناهیێ، د مەیدانا پەوەردەکرنێ دە گاڤێن ئەرێنی راکن. د ئەسل، فەلسەفەیا پەروەردەیێ رە،زانینا پەروەردەیێ » تێ گۆتن و مەبەست ژ ڤێ خەباتێ ژی رێنیشاندانا ژیرانە د وارێ پەوەردەیێ » دە یە. ئەڤ رێدیتن و رێکەتن ژی، تەنێ ب لێکۆلین و هەڤرووکرنا وان رێبازێن فەلسەفی پەروەردەیی دبە نەسیبێ پەروەردەکاران.
یەک ژ ڤان رێبازان، رێبازا لیبرالیزمێ یە. رێبازا لیبرالیزمێ فەلسەفەیەک سەردەست و سەرکەڤتی ل سەر ئاستێ جیهانا یەکەم هەبوویە و هەیە. ڤێ رێبازێ باندۆر ل رامانێ، ەتێ، پەروەردەیێ، جڤاکێ و هزرێن سەردەما مە کریە. هەر وسا ل ئیرانێ ژی پشتی دامەزراندنا دارولفنوونێ، ڤێ رێبازا هزری- فەلسەفی باندۆرا خوە هەبوویە و ل پەرگالا پەروەردەیا ئیرانێ گەلەک باندۆر کریە. د راستی دا هەر رێبازەکە فەلسەفی، خوەدیێ رەهەندێن پەروەردەیی یە و دبە کو کۆمەک ژ هزرێن رێک و پێک، راست ئان نەراستەراست، ل بیروباوەرێن فیلۆسۆف ئان رێبازەکێ بێنە هلێنجاندن وهلبژارتن. رێبازا لیبرالیزمێ د بنگەها خوە دە ڤان تشتان ئەساس دگرە : تاک ژ جڤاکێ گرنگترە، سنج و بها گوهێربارن و ئەخلاق نسبی یە،بەهرەداریا مرۆڤان ژ ئاوز و هشی روومەت و شانازیەکە مەزنە،مفاخوازی و دنیاگەرایی،باوەری ب کەڤالا سپی و مالکیەتا تاکی.ئەڤ گۆتار دێ دەرگەهەکە زانین و هشداریێ،د قادا فەلسەفە و پەروەردەیێ، ل سەر رێبازا لیبرالیزمێ رێبەری وە بکە.
ژبۆ باشتر تێگهیشتنا ڤێ گۆتارێ پێدڤی ب شرۆڤەکرنا هن زاراڤێن گرێدایی ڤێ مژارێ هەیە:
۱ـ فەلسەفە: فیلۆسۆفیا ئان رەتکۆک، پەیڤەکە یوونانی یە کو ژ دو پەیڤێن فیلۆ» یانی حەژێکەر و سۆفیا» یانی زانست هاتیە گرتن بەس فیلۆسۆفیا» یانی حەژێکەرێ زانستێ ئان حەژێکەرێ عەقل و ئاوزێ و فەلسەفە، شێوازەکە هزری یە کو تێدە هزرکرن و رامین هەیە. د تێگەهەکە بەرفرەهـ دە خەباتێن مرۆڤان د راستا هزرا تیۆری- رامانی و برێک و پێک دە، ل بارا جیهانێ و پەیوەندیا مرۆڤی ب ڤێ رە تێ گۆتن.
۲ـ رێباز: کۆمەک ژ کەسان بتایبەت زانا، رۆژنبیر، هونەروەر و هونەرمەندێن کو هزر و بەرهەم و شێوازا وان، کارتێکرنەکە جڤاکی ئا هەڤپار هەنە و ژ ئالیێ باوەری ڤە هەڤهزر و هەڤدەنگ بن.
۳ـ لیبرال: ژ پەیڤا لاتین (Liber) تێ و ب واتەیا ئازاد»ه؛ پڕژمارا ڤێ پەیڤێ ( Liberi) کو ژبۆ مرۆڤێن ئازاد»ه دهاتە بکارئانین داکو ب (Servi) رە کو ب واتەیا کۆلە و بەنیان بوو وەرە جهێکرن. هەر وها لێکەرا (Liberare) ب واتەیا ئازادکرن»ێ و (Libertas) ژی ب واتەیا ئازادی» بوو. د ئاکام دا هەر چاوا بێ گۆتن ئەڤ پەیڤ جورەەکێ ب " ئازادیێ" ڤە گرێدایی یە.
٤ـ یۆتیلیتاریانیزم ئان مفاخوازی: باوەرەکە کو دبێژە هەر کارەک هنگێ دورستە کو زێدەترین ئاستا خوەشی و شادیێ ل همبەر غەمگینی و ناشادیێ د ناڤا هەمی وان کەسێن کو ب ڤێ باوەریێ ڤە گرێدایینە بێ پارڤەکرن.
۵ـ لیبرتاریانیزم ئان سەربەستخوازی: ل گۆر ڤێ بیردۆزیێ ژ بەر کو مرۆڤ، گەلەک کار و تەڤگەرێن خوە ئازادانە هلدبژێرە، مرۆڤ موختارە بەس ئیدی جەهد و جەبر (دترمینیسم) ل سەر مرۆڤ نادورستە.
٦ـ فیدێئیسم ئان باوەریگەرایی: گۆرەکی ڤێ باوەریێ، مرۆڤ نکارە تەنێ ب ئالیکاریا ئاوز و عاقلی بتەنێ دین ئان ئۆلێ » بسەلمینە و قەبوول بکە، لەورا هەبوونا باوەریێ» ژبۆ تێگەهەشتنا دین »ی پێدڤی یە.
۷ـ پۆزیتیڤیسما مەنتقی ئان ئەرێنیخوازیا هشانە: ئەڤ باوەری دبێژە کو پشکا هەری زۆر ژ دین، مەتافیزیک و فەلسەفەیێ بێ واتە یە و تەنێ گرنگیێ ددەتە دیاردە و روودانێن دیتبار و بێ شک و تەجروبی.
۸ـ نسبیگەری ئان گوهێرباری: باوەرا کو دبێژە مرۆڤ پیڤەرا هەمی تشتی یە» و هەر تشتێ کو مرۆڤ ژێ باوەر بکە هەما هەر ئەو دورستە. تشتەک ب ناڤێ حەقیقەتا وەستار و ناگوهەر و باوەرپێکری تونەیە و هیچ تشتەکە سابت د هۆلێ دا نینە.
۹ـ نسبیگەریا ئەخلاقی ئان گوهێرباریا رەوشتی: ئەو باوەرا کو دبێژە باشی و خرابیا رەوشتان گرێدایی جڤاکێ یە، تشتا کو ژبۆ جڤاکەکێ قەنجی و باشی بە، دبە کو ژبۆ جڤاکەکە دن خرابی و کرێتی بە و هیچ رێکەک ژبۆ قەزاوەتکرنا جڤاکێ بخوە تونەیە.
۱۰ـ هەڤتاسازی: ئانگاشتەکە کو دبێژە مرۆڤ دکارن بزاڤ و تەڤگەر و کریارێن خوە ئازادانە هلبژێرن و د وێ ناڤێ دە قانوونێن خوەزایی ژی د هلبژارتنا وان کریاران دە بێ باندۆرن.
۱۱ـ سکۆلاریزم ئان نادینیگەری: دبێژە کو تەنێ ئاوز، هش، ڤین و ئیرادە و خوەستەکێن مرۆڤێن جڤاتێ رێنڤێن و رێنیشاندەرێ جڤاکێ نە، نەکو وەحی و دین.
۱۲ـ ئۆمانیزم ئان مرۆڤمەداری: کۆمەک ژ تیۆران یێن کو باسا رێز و روومەت و کەرامەتا مرۆڤی دکن و هەر وسا باوەری ب بەختەوەری و کەملینا هەمی ئالی و گشتگیر و بلەز ، و ئامادەکرن و هلێخستنا مەرجێن هەمیانە.
۱۳ـ لیبرالیزم: گۆرەکی دیرۆکێ، لیبرالیزم ئەنجاما سەردەما ڤەژاندنێ(Renaissance) و یەک ژ باوەرێن رامیاری ئێن شارستانیا نوو یە. ئەڤ هزرا فەلسەفی-ی ل چەرخا ۱۷ دە هاتە هۆلێ و ل سەر بنگەها ئازادیا تاکی،چاککرن و ئیسلاحا دینی ـ ڤەرەستن ژ هشک باوەریا کلیسەیێ و ئازادکرنا هشێ مرۆڤان ژ دەستهلاتا کلیسەیێ بوو- هاتە راچاندن. لیبرالیزم کەڤالەک ژ هزرا دەمۆکراتی یە کو ژ ئالیێ حوقووقی و جڤاکی ڤە گرێدایی ب مافێ تاکەکەسی یە و هەر وها مافێ خوەدیتی و ملکیەتێ مەرجا سەرەکی ژبۆ ئازادیا مرۆڤان دزانە.ئەڤ رێباز ل سەر کۆمەکە بیر و باوەرێن زانایان هاتیە راچاندن کو ب هێسانی چق ژێ دچن و نێرینێن جهێ جهێ ژێ تێنە ڤاڤارتن و ڤەقەتاندن و هلبژارتن و ب ئاوایێن ژێک جودا دهێتە شرۆڤەکرن. لیبرالیزم ژ ئالیێ فەلسەفی ڤە داهاتا هزرێن جان لاک، ماکیاول، تۆماس هابز، منتسکیۆ و ولترە. ئەڤ رێباز د نیڤا چەرخا بیستێ دە ب دژمنێن وەکی ناسیۆنال سۆسیالیزمێ ل ئالمانیا، فاشیزمێ ل ئیتالیا و ئستالینیزمێ ژی ل یێکەتیا سۆڤیەتێ رە کەتە هەڤڕکیەکە مەزن.
جان لاک(۱۷۰٤-۱٦۳۲)؛ بنیاتنەر و بابێ رێبازا لیبرالیزمێ
لاک کورێ جان لاک، پارێزەرەکە دادناس و خردە مالک بوو . مالباتا لاک پەیرەوێ کۆمەلا پیۆریتەن بوون ئەوا کو ل دژی کلیسەیا ئنگلیسێ سەری هلدابوون. هەتا چاردە سالیێ ل بال بابێ خوە پەروەردە بوو. ئەو هەڤچەرخێ ئەحمەدێ خانی بوو.
ژ سالا ۱٦٤٦ هەتا ۱٦۵۱ لاک چوو دبستانا وست مینسترێ. د وێ دبستانێ دە لاک بەرهەمێن کلاسیک ب زمانێ یوونانی و لاتین دخوەند و خوە ژبۆ زانینگەها ئاکسفوردێ بەرهەڤ دکر و د تەمەنێ بیست سالیێ دا ژبۆ کولێژا کراسیت چرچ ئا زانینگەها ئاکسفوردێ قەبوول بوو. سالا ۱٦۵٦ پلەیا باکەلۆریایێ و پشتی دو سالان ژی پلەیا ماستەرێ وەرگرت و ل ور بوو ئوستادێ زمانێ یوونانی، فەلسەفەیا ئەخلاق و زانستا بەیانێ. پشترە خوەندنا بژیشکیێ دەست پێ کر و ئەگەرچ ب داوی نەئانی لێ بوو دوختۆرەکی پسپۆر و شارەزا و خودان رێز.لاک بێتر ژ فەلسەفەیا ی حەز دکر خەتا بژیشکیێ. لاک دسالا ۱٦٦۷ دە وەک میرزا و دوختۆرێ کەسی ئێ لۆرد ئەشلی، ت شفتزبری هاتە ئەرکدارکرن و ئەڤ یەک بوو سەبەب کو ب جیهانا ەتێ رە ناسیار ببە و یەکە دیتر ژ ئەرکێن وی، مامۆستەیێ مالباتی، ئێ لۆرد ئەشێلی بوو. پشتی کو لاک بوو میرزایێ کەسانەیێ کۆنت ، بەرپرسیاریا پەروەردەیا کورێ کۆنتی پەژراند، د ڤێ ناڤێ دە لاک ب کێماسی یێن پەرگالا پەروەردەیا زەمانێ خوە پێ حەسیا.
جان لاک سالا ۱٦۹۰ دە کتێبۆکەک ناڤدار ب ناڤێ لبارا فێربوونا مرۆڤان»(Concerning Human Learning) نڤیساند و هەر وها سالا ۱٦۹۳ـ وەختێ کو سالەک مابوو خانی ژی نڤیساندنا شاهـ بەرهەما خوە یا فەلسەفی رامانی نەتەوی پەروەردەیی ب داوی بینە بێ کو هایا وی ژ خەباتێن جان لاکی هەبە ـ پرتووکەک ب ناڤێ رامانێن ل سەر پەروەردەیێ»(Thoughts Concerning Education) چاپ کر. وی د ڤێ پرتووکێ دە بیرورایێن خوە یێن پەروەردەیی شرۆڤە دکە. هەر وها کتێبا وی یا ب ناڤێرێنڤێنیا تێگەهەشتنێ و دەمێن بێکاریێ ژی »پێگەهەکە تایبەت د ناڤ نڤیسێن وی دا هەیە. لاک وەکی هەمی جامێر و ماقوولێن سەردەما خوە ژ فەلسەفە و پەروەردەیا ئوسکۆلاستیکی وێزار بوو و دهاتە زمان و ئەڤ جورە پەروەردە تاری، سەرگێژکەر و بێفایدە دزانی. هزرێن جان لاک هەم د فەلسەفەیا ی و هەم ژی د زانستناسیێ دا باندۆرەکە مەزن ل پەی خوە هێلان. د فەلسەفەیا ی دە پێشەنگێ گەلسەروەری (دەمۆکراسی) و ئازادیخوازیێ(لیبرالیزمێ) بوو و د زانستناسیێ دە پێشەنگێ تیۆریا عەقلگەرایی و عاقلمەندی و راسیونالیزمێ بوو. لاک د پرتووکا لێکۆلینێن لبارا تێگهیشتنا مرۆڤی » دە دبێژە: ئەگەر ژ وی بپرسن کو زانست ژ کو هاتیە؟ بەرسڤا وێ تەنێ پەیڤەکە، ژ تەجروبەیان. گیانی زارۆک مینا کەڤالەکە سپی و نەنڤیساندیە و هیچ وێنە و بنێشەکە رامانی تێدە نینە و دەما زارۆک ب دۆروبەر و هاوردۆری رە سەرەدەریێ دکە ب ئالیکاریا ئەندامێن خوە یێن سەحپێکرنێ، تەجروبەیێن جهێ جهێ بدەست تینە و وێنە و بنیاتێن رامانێ د هش و هەدامێ وی/وێ دە چێدبن.
رێبازا لیبرالیزمێ
ئەڤ رێباز د داویا چەرخا ۱٦ و دەستپێکا چەرخا ۱۷ دە هاتە هۆلێ دەما کو ئیدی پەرگالا دەرەبەگی و فۆدالیێ ئا چەرخێن ناڤین ل سەر هرفینێ بوو و چینا ناڤین ژ پسپۆر و بانکدار و بازرگانان ژبۆ بدەستڤەئینانا سەروەریا جڤاکی ی، ب چینا فۆدالێن خودان ئەرد رە د شەر و پەڤچوونێ دە بوون. د نیڤا دویێ یا چەرخا ۱۸ هێزا وان زێدە بوو و هەر ئەو بوو کو ئەڤ هزرێن ب گشتی لیبرالیستی د هشێ روژاڤایی یان دە باندۆرەکە کوور ئافراندن. فیلۆسۆفێن فەرانسەیی و زانایێن سەردەما رۆژنگەریێ دژی سەروەری و سەلتەنەتا کلیسەیێ سەری هلدان و سەح دکرن کو هشک باوەری و جەزمیەتا کلیسەیێ ببوو ئاستەنگێ رێکا بەرەڤ پێشڤەچوونا مرۆڤان.
هەر وها،ئەوان، بنیاتێن پەروەردەیا وی زەمانی ژبەرکو خوەندەکار د کۆلەتیەکە هزری دا دهێلان، شەرمەزار کرن. هنگێ دبستانێن سەرەتایی د بن شەرعیەتا کلیسەیێ دە بوون و ئاستێن ژۆرین ژی ببوون وەخمێ فێرکرنێن ئوسکوولاستیکی، کو ب پرانی هێمانێ راوەستینا هزری یا سەردەما کەڤنار بوو، هەتا تێگەهەشتنا زانستێن نوو یێن پێشڤەرۆ. پشتی دەمەکە کورت ژ درباسبوون و بەلاڤبوونا ڤان هزران، گوهەرینێن گرینگ یێن د وارێ رامیاری دە ، پێلا (شۆرەشا)پێشەسازیێ، سەر و سیمایێ جیهانێ، ژ ئالیێ ئابووری ڤە ب تەڤایی و تێکرایی گوهەرت.ل گۆر ڤان گوهەرتنێن ئابووری و مشەبوونا سەروەت و سامانێ، چینا سەرمایەدار پەیدا بوو و بازرگانیێ گەشە پەیداکر.مرۆڤ دکارە ئایدیۆلۆژیا لیبرالیزمێ گۆرەکی ڤێ زەمینەیا ئابووری ی شرۆڤە بکە.لیبرالیزمێ گەلە چق و رەهەند هەنە لێ ئەڤ گۆتار، نکارە هەمیان همبێز بکە . رەندێن سەرەکی، لیبرالیزما فەلسەفی ،ی، فەهەنگی و هزری نە. دباوەرەکە لیبرالی دە مرۆڤ دکارن ب ئالیکاریا زەلالکرن، رۆژنگەری و پەروەردەیێ بەرەڤ ئارمانجێن خوە گاڤان هاڤێژن. لیبرالیزم د نێرینەکە ئابووری دە، مالکیەتێ وەک مافێ دەستپێکێ دبینە.
لیبرالیزم د پەروەردەیا فەرمی دە چار هێمانان ئەساس دگرە:
۱ـ کێرهاتیا هشێ مرۆڤان: لیبرالیزم وەک ئەنجاما سەردەما رۆژنگەریێ ل سەر هێز و کێرهاتیا هشی مرۆڤان دسەکنە و هش و ئاوزێ ژبۆ پەیداکرن و رێچارەیێن پرسگرێکێن مرۆڤان و باشکرنا ژیانا تاکەکەسی و جڤاکی گرینگ دحەسبینە و هێزا رامینێ وەک رەهەندەکە سەرەکە ژبۆ گوهەرینا جڤاکێ دەستنیشان دکە، کو دکارە پەرگالێن کەڤنار و پاشڤەروو هلوەشینە.
۲ـ نادینیگەری: دبە کو لیبرالیستەک د ژیانا خوە دە دیندار ئانکو ئەندامێ کلیسەیێ بە، لێ بەلێ دەولەتێن لیبرال ب گشتی دژی سەپاندنا هەڤرەنگیا مەزهەبی وپالپشتیا کلیسەیا فەرمی نە. لیبرالیست ،خوە، نوونەرێ ئازادیا هزران دزانن و شەرعیەتێن کلیسایێ وەک دۆگماتیزم و هشک باوەریێ دحەسبینن.
۳ـ پێشکەڤتن: هەر ژ سەدەما رۆژنگەریا فەرانسە ڤە حەتا نها، لیبرالست ل سەر ڤێ باوەرێ نە کو ئازادکرنا هشێ مرۆڤان ژ هەر جورە داڤ و بەندێن دوگماتیک دبە سەبەب کو مرۆڤ پێش بکەڤن و بەرەڤ پێشڤە بچن. جیهانا لیبرالیان جیهانەکە پێشکەڤتنخوازە و بەرەڤ ئاسۆیا پاشەرۆژێ ڤە دحەرکە، لیبرالیست ژ ئوتووپیایی یێ دسلکن.
٤ـ فەلسەفەیا سوودمەندیێ: جان ئستوارت میل ئالیگرێ فەلسەفەیا مفاخوازیا جرێمی بنتامە و دبێژە کو ئەساسێ سوودمەندیێ، بدەست ئینانا هەری زێدە ژ سوود و خوەشیێ یە ئو ئەڤ دبە سەبەب کو ئەخلاق نسبی بە و سنجمەندی ئەساسەکە وەستار تونەبە و کریارێن مرۆڤان هنگێ دورستن کو ل خوەشیا وان زێدە بکە و هنگێ ژی نادورستن کو خوەشی و لەززەتا وان تێک بدە.
جان لاک و پەروەردە
جان لاکی ژبۆ ئازادی،بەرابەری و یەکسانیا مافێن جڤاکی، شۆرشەکە مەزن و رەوا دابوو دەستپێکرن و ل سەر هندێ بوو کو مرۆڤ ژ ئالیێ گەوهەر و ژینەوەریا خوە وەک هەڤن. لاک دگۆت کو دڤێ خوەندکار گۆرەکی بەهرەداریا خوە بێنە پەروەردەکرن و هشێ مرۆڤان فەنانی کەڤالەکە سپی»دحەسباند کو هیچ تشتەک لێ نەهاتیە تۆمارکرن.
لاک دژی وانەیێن دژوار و گران ژبۆ زارۆکان بوو و گرینگی ددا راهێنانێ و چێبوونا عادەتان و دگۆت دبە کو زارۆک ژبۆ بدەست ئینانا کارەکی بمفا وەرنە ئامادەکرن. ئەگەرچ لاک کەسەکی پێشکەڤتنخواز بوو لێ تەنێ پەروەردەیا مرۆڤێن بەهرەدار و چینا راژۆران ئەساس دگرت و ژبەر ڤێ، پەروەردەیا وی، پەروردەیەکە ئەشرافی بوو و ژخوە ئەڤ یەک، گرۆڤێ نابەرابەریا جڤاکی یە. لاک د پرتووکا خوە یا ب ناڤێ رێنڤێنیا تێگەهەشتنێ » فێربوونا بیرکاریێ ژ هەمی وانەیێن دن گرینگتر دزانە ژبەرکو ئەڤ وانە، کەسێن هشمەند پەروەردە دکە،هەر وها لاک یەک ژ پێشەنگێن زمانناسی و دروونناسیێ ژی بوو.لاک بەرۆڤاژی ژان ئامۆس کمنیۆس،تەنێ ل سەر پەروەیا ماقوولێن ئنگلستانێ دسەکنی و پەروەردەیا چینێن راژێر وەک چینێن کارکەر،وەرزگار و پێشەسازان تەنێ د چارچۆڤەیا فێرکرنا کارێن دەستان دە دزانی.حەتا خوەندن و نڤیساندن ژی ژبۆ وان تشتەکە زێدە دزانی. د پەروەردەیا جان لاکی دە تەنێ مالمەزن هەبوون دا کو بکارن ب وێ پەوەردەیێ سەرکێشی و رێڤەبەریا جڤاکێ بکن لەورا وی، ئەرکا جەماوەرێ خەلکێ، تەنێ ژبۆ فەرمانبەریا چینا راژۆر و خوەدی گەوهەر دزانی. لاک ئالیگرێ جڤاک و پەروەردەیەکە چینایەتی بوو و دگۆت دڤێ پەروەردەیا شاهزاده و مالمەن ژ پەروەردەیا عوموومێ خەلکێ جهێ بە ،و باوەری هەبوو حەتا وێ دەما کو سیستەما پەروەردەیا ئنگلستانێ ئسلاح نەبە دڤێ هەر ماقوول و مالمەزنەکێ ، مامۆستە و موعەلمێن سەرخانە،تایبەتی و مالباتکی هەبن و هەر ئەڤ هزر ببوو سەبەب کو جان لاک پەروەردەیا جەماوەری و زارۆکێن هەژار بەرچاڤ نەگرە. هەر وسا، ژبەرکو جان لاک بژیشک ژی بوو گەلەک گرینگی ددا وەرزش و راهێنانێ و پەروەدەیا جەستەیی و خوارنێ، داکو خوەندەکار بکاربن ب تەندورستی، تەن و جەستەیەکە سالم هەبن و ژ ژین و ژیانەکە هەژی بەهرەمەند بن و گۆتنا هشێ سالم د لەشێ سالم دە یە» گۆتنا وی یە.
گرۆڤ و ڤەرێژێن ڤەشاتی ئێن لیبرالیزمێ
۱ـ پەوەردەیا جەماوەری و مرۆڤ سالار: د چەرخا ۱۹ دە ل وەلاتێن ئنگلیس،فەرانسە، ئامەریکا و مەکزیکێ سیستەمێن پەروەردەیا گشتی دامەزرین. د ڤان سیستەمان دە بنیاتێن لیبرالیزمێ وەک دەستکەڤتێن بنرخ و پێباوەر هاتن پەژراندن.
۲ـ لیبرالیزم و ەتا وەرار و گەشەپێدانێ: لیبرالیستان، نێرینەکە ئەرێنی و قەنج ب نڤشێ مرۆڤی هەنە و بباوەرن کو مرۆڤ خوەدی شیانێن عەقلی و علمی نە و د دوورنهێرا وان دە خویانگەکە پێشڤەروو و پێشکەڤتی هەیە.
۳ـ چێکرنا جڤاکێ ب پەروەردەیا گشتی: لیبرالیزمێ ب پشتەڤانیا پەروەردەیا جەماوەری و گشتگیر،کاریە وەرارێ بدە جڤاکێ و ئەڤ یەک بوویە سەبەب کو شارۆمەند و وەلاتی بکارن ل وارێن دەروونی و دلۆڤانی ڤە پێشڤە بچن و ڤان تشتان ئەساس دگرە: الف) خۆرێڤەبەری ب) پەروەردەیا رەخنەگرانە ج) عەقلمەندی د) پەروەردەکرنا کەسێن ئازاد هـ ) پررەنگی و پرچاندی و) وەکهەڤیا مافێن مرۆڤان ز) زانستمەداری.
ئارمانجێن پەروەردەیێ ل گۆر پەروەردەیا جان لاک
لاک د پرتووکا خوە یا هن رامانێن لبارا پەوەردەیێ»، کو د سالا ۱٦۹۳ چاپ بوو، چار ئارمانجێن سەرەکە ئێن ژبۆ پەروەردەکرنا زەلامێ/جامێرێ ماقوول» ئێ ئنگلیسی دەستنیشان دکە:
الف) ئارمانجا یەکێ قەنجی و فەزیلەت(Virtue) ە. ئەڤ سنج و ڕەوشت، پێ خوەپارێزی و ریازەتێ پێک تێ کو دبە سەبەب مرۆڤ ژ رەفتارێن ناژیرانە و وەسوەسەیان دوور بکەڤن و بدووڤ شۆلێن پووچ نەکەڤن. خوەپارێزی و ریازەت دبە سەبەبا هندێ کو رێک ژبۆ هشمەندی و ئاوزێ بێتە ڤەکرن.
ب) ئارمانجا دویێ ئا پەروەردەیا جان لاکی،پەروەدەکرنا رێکێن حکمەت و عەقلمەندێی(Wisdom) و پووتەدان ب هشی یە، هەلبەت ئەڤ هشمەندی و تێگەهەشتنا کوور، هێزێ ددە مرۆڤ داکو ژیانا خوە ب باشی برێڤە ببە و د کاروبارێن خوە یێ ئینسانی دە دووربین به و بکارە عاقبەتا شۆلان هلسەنگینە.
ج) ئارمانجا سێ یێ، تۆرەیی و ئەدەب و ئەدەبزانی (Good Breeding)یە کو ب ئالیکاریا وێ مرۆڤ دکارن د راستەرێکرنا ئەرکێن خوە یێن جڤاکی دە،خوە، رێبەری بکن.
د) چارەمین ئارمانجا پەروەردەیێ فێربوون (Learning) و عەلمینە. ب فێربوونێ، مرۆڤ دکارن رێکا فێربوونا زانست و رۆناهیێ هین ببن.
بنیانێن فەلسەفی ئێن لیبرالیزمێ ژبۆنا بێتر ناسکرن و لێکۆنا رێبازەکێ،دەستپێکێ پێدڤی یە کو بنیانێن وێ یێن فەلسەفی بێنە هلکۆلین و شرۆڤە کرن. ئەڤ بنیان ب شەش چقان ڤە تێنە دەستنیشانکرن.ئەمێ ل ڤر ڤان بنیاتان هلکۆلن:
بنیانێن فەلسەفی
پرسا سەرەکە
لیبرالیزم
۱ـ خوەدێناسی(Theology)
الف) هێڤنێ هەبوونێ
ب) ئافرینەرێ هەبوونێ
ج) دەستپێک و داویا هەبوونێ
ـ حتمالە ژبەر نێرینا لیبرالیستان ئا تەجروبی و نەباوەری ب تێگەها رح »، هێڤنێ هەبوونێ ئەنەرژی و کەرەستە بە.
ـ باوەری ب هۆکەرێ دەستپێکێ(خوەدێ)؛ئافرینەر و سەرەکانیا قەنجیان.
ـ د ڤێ ریبازێ دە دەستپێک و داویا هەبوونی شێلوو و نەدیارە
۲ـ مرۆڤناسی(Anthropology)
الف) ماهیەتا مرۆڤان
ب) شیان و بەهرەداریا مرۆڤی
ج) ئیرادە و ئختیار و بەرپرسیاریا مرۆڤ(ڤین و هلبژارتن)
د) جێگەهـ و پێگەها مرۆڤ د ڤێ هەبوونێ دە
ـ مرۆڤ وەک ئاتۆمێن سەربخوە و خوەرێڤەبەر و خوە بنیان ژ خوەدێ و مرۆڤێن دن تێنە فەرز کرن.د ڤێ رێبازێ دە ئەساس و ماهیەتا مرۆڤان،ماهیەتەکە ئۆمانیستی و تاکەگەرایانە یە و خوەستەکێن مرۆڤان خوەخوەستنی و فیزانە نە.
ـ هشێ مرۆڤان و هێزا وان یا هشمەندیێ،ئالاڤەکە بهێز ئا گوهەرین و رێکخستن و دەولەمەندکرنا پەرگالا کەڤنارە.هشێ مرۆڤان دکارە رێکا پاشەرۆژێ بەرچاڤ بگرە.ئەڤ رێباز گرنگیەکە هەری زێدە ددە شیانا هشمەندیا مرۆڤان.
ـ مرۆڤ هەیبەرەکە خوەسەر و موختارە. ئەڤ رێباز ئەندیڤدویالیستی و تاکگەرایی یە و گەلەک گرنگیێ ددە ئازادیا مرۆڤان.لێ ئەڤ ئازادی نابە قانوونا سروشتێ بنپێ بکە یانی نابە ئەڤ ئازادی ژ حەدێ عەقل و ئینسافێ دەرباس ببە.بەرپرسیاریا مرۆڤان د پاراستنا سامانێن جیهان و گەردوونێ و بەهرەمەندیا عادلانە ژ وان دبە سەدەما مالکیەتا قانوونی.
ـ مرۆڤ پارەک ژ پەرگالا سروشتێ نە.نیزاما قانوونا خوەزایێ کو مرۆڤان ئەو نەئافراندیە، ل گۆر هنەک نۆرم و قانوونان ل سەر بنگەهێ "ماف " و "ئەرک "ێ هاتیە پەییتاندن، دبە سەبەب کو مرۆڤ ل مافێێ ژیانێ،ئازادیێ،ئەولەهیێ و بەختەوەریێ بەهرەمەند ببن.
۳ـ جیهانناسی و گەردوونناسی ( Ontology & Cosmology)
الف) جیهانا پێشنوما و بەرچاڤ
ب) هەبوونا گەدوونێ
ـ تاکێ مرۆڤی ژ جڤاکێ و جیهانێ،گرنگتر و بنرختر تێ حەسباندن.
ـ گەردوونناسیا لیبرالیزمێ تاکەگەرایانە یە. د ڤێ رێبازێ دە،تاکەگەرایی، بنیاتێن فەلسەفی یێن پێدڤی ژبۆ تاکەگەرایی یا ئەخلاقی ـ ی چێدکە.
٤ـ زانستناسی(Epistemology)
الف) ئاموورێن بدەستخستنا زانست و ناسینێ
ب) نسبی و سابتبوونا زانست و مەعرفەتێ
ج) رێکێن کەسبا مەعرفەتێ
ـ ئەندامێن سەحەکی و هەستپێکرنێ،هشێ مرۆڤان و تەجروبە،گرنکترین ئاموورێن بدەستڤەئینانا زانست و مەعرفەتێ نە.
ـ زانین گۆرەکی هژمارا مرۆڤێن جڤاکێ،پڕ چەشن و جهێ جهێ یە.
ـ هشێ مرۆڤان یان ژی ئاوز و بورهان،تەجروبەیێن سەحەکی،گرنگترین رێکێن کەسبا مەعرفەتێ نە.
٥ـ ئەرزشناسی(Axiology)
الف) تاک و تاکگەرایی
ب) نسبی و سابتبوونا ئەرزشێن ئەخلاقی
- تاک و تاکگەرایی گرنگترین ژێدەرێ دەست نیشانکرنا ئەرزشێن ئەخلاقی نە و د ڤێ ناڤێ دە ڤین و خوەستەکێن مرۆڤێن جڤاکێ رێنیشاندەرن.
ـ د ڤێ رێبازێ دە ئەرزشێن ئەخلاقی نسبی نە، یانی گوهەرۆک و ناوەستارن.نسبیگەراییا ئەخلاقی د لیبرالیزمێ دە ل سەر ئەساسێ تاکەگەرایی یێ یە. د هێڤنێ دنیاگەراییا لیبرالیزمێ دە، هیچ پیڤەرەکە ئیلاهی یان سابتوونا ئەرزشێن ئەخلاقی و جیهانڤەگر تونەیە.
٦ـ جوانناسی( Aesthetics)
الف) پیڤەرێ دەست نیشانکرنا جوانیێ
ب) جێگەها هونەر و جوانناسیێ
ـ هونەر گۆرەکی زەمینەیا جوانناسیێ،تاکەکەسی یە و نابە بێ هەڤرووکرن
ـ هونەر وەک جلوە و دیاردەیەکە داهێنەری و ئافرینەریا مرۆڤان تێ حەسباندن و دبە کو هەر جورە هونەرەک محتەبەر و جیێ رێزێ بە.
بنیانێن پەروەردەیی ئێن لیبرالیزمێ
مە پێشتر گۆت کو بنیانێن پەروەردەیی ئێن رێبازەکێ ، ژ بنیانێن فەلسەفی ئێن وێ رێبازێ تێنە هلبژارتن. گۆرەکی بنیانێن فەلسەفەیا لیبرالیزمێ، بنیانێن وێ ئێن پەروەردەیی وها نە.
بنیانێن پەروەردەیی
لیبرالیزم
۱ـ ئارمانجێن پەروەردەیێ
ـ پەروەردەیا وەرارا هشێ مرۆڤی و هشمەندیێ،زانیاریێ و هزرێن رەخنەگرانە ـ گرنگیدان ب فەزیلەتێن ئەخلاقی تۆرەکرن و ئەدەبزانی
ـ فێرکرن و هینبوون وەرارا شیانێن کەسان د راستا پەروەردەکرنا مرۆڤێن ئازاد دە ل رەهەندێن لەشی،جڤاکی ،هشی ـ هەڤکاریا ب هەڤرایی و تاخمی ـ پووتەدان ب کارایی و سوودمەندیا هشێ مرۆڤان،زانستمەداری،وەکهەڤی،خوەندەواری،رێک وپێکی،فێرکاری،سوودمەندی ـ ساخلەمیا گشتی و پەروەردەیا لەشی
ـ فێرکاریا بدەستڤەئینانا کار و پێشەیان ـ سلامەتی و کریارێن باش ژبۆ ماقوولان شارۆمەندی و قانوونمەداری ـ دارێتنا تێگەهەکە دورست ژ خوەدێ و پەرەستنا وی -کەسبا زانستێ سەبا زانستێ بخوە(زانست بخوە فەزیلەت و نابە ب تشتەکە دن رەبێ گرێدان)
۲ـ ئوسوولێن پەروەدەیێ
ـ ئەسلا پاقژزانینا گەوهەر و فترەتا مرۆڤان(رەدکرنا تێگەها گونەها دەستپێکێ یا کلیسەیێ)
ـ ئەسلا باوەری ب کەڤالا سپی
ـ ئەسلا باوەری ب تاکگەرایی یێ
ـ ئەسلا سەرخوەبوون و وەکهەڤیا کەسان
ـ ئەسلا رێزدانین ب پردەنگی و پررنگیێ
ـ ئەسلا کەسبا زانستێ ژ تەجروبەیان
ـ ئەسلا لێگەرینا حەقیقەتێ ب رێکێن ئستدلال و بورهانێ
ـ ئەسلا گرنگیدان ب هەستێن مرۆڤان و وەرارا هەستێن ژ بیرچوویی
ـ ئەسلا دەولەمەندکرنا هاوردۆرێ و دوورخستنا زارۆکان ژ دەردۆرێن ناسالم
ـ ئەسلا فەزیلەتا علم و زانست و مەعرفەتێ
ـ تێگەها "مرۆڤێ کامل" ناپەژرینە
ـ باوەری ب پەرگالا چینایەتی و چینا راژۆر هەیە
ـ ئازادی و سەربەستیا مرۆڤان بێ سینۆر دبینە
ـ دژی نەزانین و واژباوەریانە
۳ـ ناڤەرۆکا بەرنامەیێن دەرسی
ـ بیرکاری
ـ زانستێن گیتی و مادی
ـ زمان و زمانێن بیانی
ـ کەرەستەیێن ب زمانێ ئنگلیسی
ـ هونەر و نیگارگەری
ـ ئەردنیگاری و دیرۆک
ـ ئەخلاق و ماف
ـ زمانێ داییکێ
ـ کار و پێشە
٤ـ شێوەیێن فێرکاری و هینکرنێ
ـ فێرکرن ژ کەرەستێن هێسان ب دژوار و ژ کەرەستێن دیتبار ب کەرەستێن عەقلانی و نەدیتبار ڤە
ـ شێوەیا مفاوەرگرتن ژ عەلاقەیا زارۆک
ـ شێوەیا دیسیپلینا زێهنی
ـ شێوەیا تەکرار و راهێنانێ
ـ شێوەیا مفاوەرگرتنا بەرفرەهـ ژ ئەندامێن سەحەکی
ـ شێوەیا وەرارا زێهنی ژبۆ لێکۆلینا هەرتمی ئا ئارزوو و هێڤی یێن مرۆڤان
ـ شێوەیا هاندان و تەمبی نەکرنێ
ـ شێوەیێن ئافرینبار
٥ـ پەیوەندیا ناڤبەرا خوەندکار و معەلمان دە
ـ دڤێ هەر مامۆستەیەک د پشکا خوە یا خوەندنێ دە دەرسێ بێژە
ـ موعەلم د زمینەیا خوەندنا خوە یا ئاکادەمیک دە دەستڤەکری و ئازادە
ـ دڤێ مامۆستە هاندەر و رێنڤێنی خوەندەکاران بە
ـ موعەلم ژبۆ وەرەرا رەهەندێن تاکگەرایی و جڤاکیا خوەندەکاران و ئیسلاحا وان دخەبتە
ـ دڤێ خوەندەکار ژ سینۆردارکرنا موعەلمێن خوە د ئەزبەرکرنا دەقێن دینی و فێرکاریێن مکانیکی رزگار ببن، ژبەر کو ئەو شێواز دبە سەبەب کو زارۆک و خوەندەکار ژ ئافرینەری و تاکگەرایی یێ پاڕا بمینن و لێ دوور بکەڤن
ـ ئەو مافێ خوەندەکارانە کو ژ هاوردۆرەکە دەولەمەند بەهرەمەند ببن
ـ خوەندەکار دێ وەک کۆم و گرووپ بخەبتن و رێکێن دەمۆکراتیک ئێن کۆمێ ژی فێر بن
٦ـ دبستان
ـ دبستان جهێ دەرسێ یە و دڤێ ژ ملاحەزەیێن دینی ب دوور بە
ـ دڤێ دبستان ژ ئالی یێن دەرفەتێن خوندنێ و کەل و پەل و کەرەستە و ئیمکاناتێن هەژی و پێدڤی دەولەمەند بە
ئەنجام
د بیر و باوەرێن لیبرالیستی دە ئازادکرن وڤەرەساندنا هشێ مرۆڤان ژ هەر جورە قەید و بەندێن مەزهەبی،دەولەتی،فەهەنگی و نژادی ئەساس تێ گرتن. مرۆڤان ئەو شیان هەنە کو ب هشێ خوە جیهانا خوە بگوهەرینن و پێدڤی ب هزرێن دۆگماتیک ناکە کو ل همبەری ڤێ یەکێ ببن ئاستەنگ.لیبرالیزمێ دەستێ کلیسە و ئەشرافان ژ دەستهلاتێ قوتساند و ئەڤ یەک بوو سەبەب کو هەر مرۆڤ بکارە خوە ژ باندۆرا جڤاکێ رزگار و ڤەدەر بکە و و بکارە ب ئالیکاریا هشێ خوە،خوە رێڤە ببە . ئەڤ تاکگەرایی و خوەرێڤەبەری و سکۆلاریزم ، بوو هێڤنێ جڤاکێن لیبرالیستی.
پێشکەڤتنێن تەکنۆلۆژیکی و شۆرەشا پێشەسازی و پێلا دویێ ـ پێلا یەکێ شۆرەشا چاندنێ بوو کو نێزی دەهـ هزار سالان ڤەکێشا و پێلا سێ یێ ژی شۆرەشا پێزانینان بوو کو سالا ۱۹٦٥ ل ئامەریکا دەست پێ بوو ـ ژ ڤەرێژا نێرینەکە لیبرالیستی بوونە، ژبەرکو شارستانیا مادی ژ هێڤنێن فەردیەت و هشمەندیا مرۆڤان و پەروەردەیەکە لیبرالیستی پێک هاتیە. نێرینا کلیسە و ئەشرافان د وارێ دەستهلات و حکوومەتداریێ دە نێرینا حکوومەتداریا خوەدێ و شاهان بوویە ل سەر جەماوەرێ خەلکێ و ب چاڤەکی رەعیەت و بەنی ل جەماوەری دمەیزاندن، لێ لیبرالیزمێ ب هێمانێن تاکگەرایی و فەردیەتێ،کەشەکە دەمۆکڕاتیک هلێخست کو تێدە پیرۆزیا هەردەمی هەبوو، ئەگەر چ کێماسی ژی هەبوون.
رەخنەگرێن لیبرالیزمێ ،ڤێ رێبازێ،ب هەجەتێن سوودمەندیا ئابووری،ەتەکە گوهەرۆک و دەمدەمی و نسبیگەریا ئەخلاقی مەحکووم دکن. هەر وها جان ئستوارت میل دژبەرێ جڤاک و ژیانەکە یەکدەست بوو، ژبەرکو جڤاکا یەکدەست، هێڤنێن تاکگەرایی یێ کێمرەنگ دکە. د وێ راستێ دە کو لیبرالیزمێ بخوە رە شۆرەشا پێشەسازیێ ئانیبوو لێ نها، ب بەرهەمێن مشە و یەکدەست یێن شۆرەشا پێشەسازیێ،ژبۆنا چینا ناڤین،یەکدەستی و هەڤتەرازیەکێ چێدکە کو مرۆڤێن جڤاکێ بەرەڤ ناوەندبوونێ رادکێشە و ئەڤ یەک دبە سەدەم کو ئیدی تاکێ مرۆڤی د جڤاکێن لیبرالی دە ژ بێ بەدیلبوون و فەردیەتێ دوور بکەڤن و ئەڤ یەک دژی باوەرێن لیبرالی نە. ئەڤ ناوەندگەرایی د وارێن جڤاکی،فکری،ی و پەروەردەیی ژی چێدبە کو ل گۆڕ دلێ لیبرالیستان نینە. هەر وها د جڤاکێن پرنفووس ئێن لیبرالیستی دە پەروەردەیا رێک وپێک و ب شێوازەکە فەرمی و یەکسان،ژ فەردیەتێ کێم دکە و جڤاکێ بەرەڤ کۆمگەرایی یێ دشوورکینە.لێ ب هەر ئاوایی ئەم لێ بنێرن،ئایدیۆلۆژیا لیبرالیزمێ د رەهەندێن پەروەردەیی دە،باندۆرەکە مەزن ل سەر جڤاکێن رۆژاڤایی و گەلەک هەرێمێن دن کریه و هەر رۆژ خوە نووژەنتر ژی دکە کو پێدڤی یە لێکۆلینێن هەژی و برۆژکری ل سەر ڤان مژاران بێنە کرن و مرۆڤ دەرکەڤە زەلالیێ.
ژێدەرا سەرەکی:
۱ـ کلونک زادە گنگچین،یوسف(- ۱۳٥۷)،دلالتهای تربیتی رئالیسم اسلامی و لیبرالیسم(۱۳۹٥)،تهران،چاپ اول،نشر پنویس( پێنڤیس) Educational Implications in Liberalism & Islamic Realism Schools
ژێدەرێن ئالیکار:
۲ـ گوتک،جرالد ال،مکاتب فلسفی و آراء تربیتی،ترجمە دکتر محمد پاک سرشت(۱۳۹۱)،تهران، انتشارات سمت (Philosofical & Ideological Perspectiv on Education,Gutek,Gerald Lee)
۳ـ تۆفلەر،ئالڤین و هایدی،ئاڤاکرنا شارستانیا نوو؛ەتا پێلا سێیێ،وەرگەر،هزرڤان عەبدوللا،دهۆک،چاپا یەکێ،وەشانێن مەتین،چاپخانا هاوار ، ۲۰۱۰/۲۷۱۰(Alvin & Hiedi Toffler,The Third Wave)
٤ـ فەرهەنگا زاراڤێن رەوشەنبیری،عوسمان یۆنس ئیتۆنی،دهۆک،چاپخانا ئازادی، ۲۰۰۷
5- Felsefevan;kovara felsefî,zanistî û ramanî,xwedî û berpirsyarê giştî:Yusuf Taştan,hijmar 2 sal 1,Nîsan,Gulan,Pûşper 2715/2015
(Liberalism (Philosophy and its Education
Yousof Kulonakzada
(M.A in Educational Philosophy)
Urmia
Jan 2019-01-20
لیبرالیزم ( فەلسەفە و پەروەردەیا وێ) - Lîbralîzm - Felsefe û Perwerdeya Wê
کو ,ب ,د ,ژ ,دە ,ل ,ل سەر ,سەبەب کو ,د ڤێ ,بوو و ,و هەر
درباره این سایت